حس مسئولیت پذیری

برای مسئولیت پذیری، چه باید کرد؟ چه عواملی باعث رشد این ویژگی می شود؟ چه موانعی بر سر این راه وجود دارد؟

مسئولیت به معنای ضمانت و تعهد است. مسئولیت چیزی با کسی بودن، یعنی به گردن او، در عهده او، در ضمان و پایبندی او بودن است.(1) بنابراین هرگاه انسان متعهد به انجام کاری می شود در حقیقت مسئولیت انجام آن کار را پذیرفته است. مسئولیت پذیری یعنی اینكه انسان پیامدهای رفتار خودش را بپذیرد و احساس كند كه در زمینۀ رفتار و وظایفی كه بر عهده وی نهاده شده مسئول است و مسئولیت پاسخگویی شرعی، قانونی، مالی و اخلاقی آن را بر عهده دارد.
اگر كسی وظیفه و یا نقشی را در زندگی خانوادگی و یا اجتماعی خود برگزید و همۀ تلاش خود را در راه انجام موفّق آن بذل نموده و در برابر كم و كیف انجام آن پاسخگو باشد؛ چنین كسی مسئولیت پذیر می باشد.

ابعاد مسئولیت پذیری
مسئولیت پذیری ابعاد مختلفی دارد كه مهمترین آن عبارتنداز:
الف) مسئولیت پذیری انسان در برابر خداوند؛
مسئولیت پذیری در برابر خدا، اطاعت از قوانین و دستورات اسلام است و گسترۀ وسیعی را شامل می شود.
ب) مسئولیت پذیری انسان در برابر خود؛
مسئولیت پذیری در برابر خود، همان خودشناسی و عمل به تعهدات اخلاقی است، همۀ ما وظیفه داریم كه مقام و منزلت خود را درك كنیم، عبادات و اعمال اخلاقی را به عنوان وظیفه دینی و اخلاقی انجام دهیم تا شخصیت انسانی ما شكوفا گردد.
ج) مسئولیت پذیری انسان در برابر دیگران.
رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «مَنْ أَصْبَحَ لا یَهْتَمُّ بِأُمورِ الْمُسْلمینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ»(2)؛ «كسی كه صبح كند و به امور مسلمانان اهتمام نداشته باشد، مسلمان نیست».

آثار و پیامدهای مثبت مسئولیت پذیری
الف) افزایش اعتماد به نفس و جرئت ورزی.
ب) ثبات شخصیت.
ج) جلب احترام و اعتماد دیگران به خویشتن.
د) بروز خلاقیت ها و ظرفیت های درونی و خدادادی.
هـ) خوش بینی و مثبت نگری،
و) امید به حال و آینده.
ز) پایداری و استقامت در برابر سختی ها، دشواری ها و تنگناهای زندگی.

علل مسئولیت گریزی
1. كم خبری یا بی خبری از ارزش احساس مسئولیت در زندگی
تفاوت برجسته انسان با دیگر موجودات در «عقل و خرد» یا «شناخت و معرفت» اوست. آنان كه خود را در گسترۀ هستی «انسان» می دانند و انسان را به معنای موجودی مسئول نسبت به خود، دیگران، خلقت و خداوند و در جلوه های مادی و معنوی یا دنیوی و اخروی تفسیر می كنند، بی شك، پس از ایام كودكی و با ورود به دوران نوجوانی و جوانی، آمادگی درك و دریافت مسئولیت های كوچك و بزرگ را در خود ایجاد می كنند.

2. ترس و هراس از قبول مسئولیت
ترس و هراس به عنوان یك ناهنجاری شخصیتی مانع جدی در پذیرش مسئولیت ها می شود و به تدریج انسان را دچار بی ارادگی، مسئولیت گریزی، راحت طلبی و سست عنصری می نماید؛ از این رو در معارف اسلامی از وجود ترس به خدا پناه برده می شود (اَللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ اَلْكَسَلِ وَ اَلْهَرَمِ وَ اَلْجُبْنِ) و بر مقابله با ترس تأکید می گردد.
امام علی(علیه السلام) می فرماید: «إِذَا هِبْتَ أَمْراً فَقَعْ فِيهِ فَإِنَّ شِدَّةَ تَوَقِّيهِ أَعْظَمُ مِمَّا تَخَافُ مِنْه»(3)؛ «هرگاه از چیزى ترسیدى در آن درآى، زیرا ترس و پرهیز از چیزى بزرگتر از آن است تا آدمى وارد آن شود و با آن برخورد كند».
«إذا خِفْتَ صُعوبَةَ أمْرٍ فاصْعُبْ لَهُ يَذِلَّ لكَ وخادِعِ الزَّمانَ عَن أحْداثِهِ تَهُنْ علَيكَ»(4)؛ «هرگاه از سختى و دشوارى كارى ترسیدى، در برابر آن سرسختى نشان بده كه رامت مى‏شود و در برابر حوادث روزگار چاره‏اندیشى كن كه بر تو آسان مى ‏شوند».

3. سستی، تنبلی و بی حالی
سستی، تنبلی و بی حالی آفتی جدی برای كمال شخصیت انسان به حساب می آید و مانع مسئولیت پذیری می شود؛ از این روی در آموزه های دینی و تعالیم اسلامی بر کار و تلاش و پرهیز از تنبلی و سستی سفارش شده است.
امام علی(علیه السّلام) می فرماید: «مَنْ يَعْمَلْ يَزْدَدْ قُوَّةً»(5)؛ «هر کس عمل کند، قوت او زیاد می شود».
همان طوری كه تلاش و كوشش سرمایه نیك بختی انسان است، سستی و تنبلی عامل بدبختی و عقب ماندگی می باشد. پیروزی های درخشانی كه انسان های بزرگ جهان و انسان های موفق به دست آورده اند، همه در سایۀ اعتماد به نفس و تلاش های مداوم آنان نصیب شان شده است.

4. نداشتن صبر و ثبات در زندگی
باور این حقیقت گرانبها كه رسیدن به قله های کمال انسانی با سختی ها و تلخی های بسیاری همراه است و پیمودن این مسیر سنگلاخ جز با صبر و بردباری میسر نمی شود، تمامی خستگی ها را آسان و تلخی ها را شیرین می سازد و دستیابی به قلۀ بزرگی و بزرگواری را آسان می نماید.
كسانی كه به خوبی دریافته اند «تكلیف» كه مرز میان انسان و حیوان است از «كلفت» و «سختی» است و با «مسئولیت» انسان بودن همراه است، می دانند كه دستاوردهای زیبا و زرینی از رشد و رویش و كمال و تكامل با خود دارد، از این رو شروع این فصل جدید را با «جشن» آغاز می كنند و «مسئولیت» را نه تنها «محدودیت» نمی شمرند؛ بلكه «مصونیت» از سقوط از بلندای انسانیت به قعر گمراهی و حیوانیت می نگرند؛ بدین خاطر در راه انجام وظیفۀ خویش، صبر و استقامت و ثبات و بردباری نشان می دهند و در راه دستیابی به ارزش های والای الهی هرگز احساس خستگی، خمودی، سستی و كاستی نمی كنند.

5. تلقین منفی
تلقین منفی تأثیر زیادی در کاهش اعتماد به نفس و از دست دادن انرژی انسان دارد و مانع مسئولیت پذیری می شود؛ از این روی یكی از عوامل مهم تقویت اراده و موفقیت در زندگی، تلقین مثبت است. انسان باید این گونه باور داشته باشد كه «من می‏توانم بر مشكلات پیروز شوم. من می‏توانم موفق شوم. من اراده قوی و پولادین دارم»

6. خود كم بینی
احساس خود كم بینی، كمرویی، داشتن عواطف منفی، گریز از موقعیت های نگران زا و نومیدی، مجموعه عواملی هستند كه باعث ضعف اعتماد به نفس می شود و آدمی را از پذیرش مسئولیت های كوچك و بزرگ دور می سازد.
شناخت شایسته از خود، فراموشی گذشته ناموفق، بی توجهی به سخنان تحقیرآمیز اطرافیان، به یادسپاری آینده ای سرشار از موفقیت، مثبت ارزیابی كردن خویشتن، كاستن از خواهش های بی شمار و گاه خارج از توان و قدرت، تقویت ارتباط با خداوند و نشست و برخاست با انسان های موفق، پرامید و با نشاط، باعث طلوع نوید و افشانده شدن بذر امید در زندگی می شود و پس از چندی نگاهی تازه و فضایی روشن از مثبت نگری و شادكامی برای فرد فراهم می نماید.
یكی از تمرینات معروفی كه روانشناسان بر آن تأكید می ورزند، «پالایش افكار» است، كه آغاز راه موفقیت، مسئولیت پذیری و سربلندی در زندگی است. در این مرحله، اعتقادات و باورهای رسوخ كرده در عمق جان خویش را دربارۀ ماهیت خود و مردم به باورهای مثبت تبدیل و طبق آن عمل می شود. پس از این مرحله هرگز جایی برای واژه های، «نمی توانم»، «نمی خواهم»، «می ترسم»، «بدبخت ترین آدمم»، «خیلی بد شانس هستم»، «من برای این كار كوچكم»، «گفته اند نمی توانم» و... یافت نمی شود.

6. بی انگیزگی
بی انگیزگی تأثیر زیادی در کاهش اعتماد به نفس و از دست دادن انرژی انسان دارد و مانع مسئولیت پذیری می شود؛ از این روی توصیه می شود که حتی اگر بی حوصله اید و انگیزه کاری را ندارید، مانند یک انسان با انگیزه رفتار کنید؛ تصور کنید که سرشار از انرژی و انگیزه اید. حُسن این کار در این است که به محض شروع، آرام آرام احساس می کنید که شور و علاقه، حقیقتاً در وجود شما زنده شده است.
امام علی (علیه السلام) در روایتی می فرماید: «مَنْ عَمِلَ اشْتَاق‏» (6)؛ «کسی که کار کند در او اشتیاق ایجاد می شود».
به هر حال، اگر انگیزه انجام کاری را نداشتید سعی کنید خود را به کار بیندازید و از اهمال كاری بپرهیزید و هرگز كار امروز را به فردا میندازید. یكی از ویژگی های افراد بی انگیزه، تنبل و سست این است كه حال و حوصله ندارند، صبر می كنند تا حال و حوصله و انگیزه پیدا شود در حالی که هرگز از خود نمی پرسند ممكن است حال و حوصله اصلاً پیدا نشود.

7. اهمالکاری و تسویف (امروز و فردا کردن)
اهمالكاری به تأخیر انداختن كاری است (بدون علت) كه شخص تصمیم به انجام آن گرفته است. جوهرۀ این الگوی رفتاری نادرست و صفت زیان آور، «تعویق انداختن، تعلل ورزیدن، سبك گرفتن، سهل انگاری در كارها» و عدم انجام به موقع تصمیمات و فرار از مسئولیت پذیری، می باشد.(7)
مسئله اهمال کاری یا تسویف در منابع اسلامی از دیرباز مورد توجه بوده و در روایات و ادعیه به مناسبت، درباره آن سخن به میان آمده است. علمای اخلاق و عرفای اسلامی، پیوسته اهل سیر و سلوک را از ابتلا به این نابهنجاری اخلاقی ـ رفتاری برحذر می داشته اند، پیوسته توصیه به دوری از این حالت کرده اند.(8)

چگونگی تقویت حِس مسئولیت پذیری
1. با تكالیف، مسئولیت ها و وظایف خود آشنا شوید.
2. به حقوق دیگران از جمله اعضای خانواده، همكاران، همسایه ها، ارباب رجوع و... احترام بگذارید.
3. منظم بوده و سعی نمایید كارها و وظایفی را كه بر عهده می گیرید به موقع و درست انجام دهید.
4. برای انجام درست کارها و وظایف تان برنامه ریزی كوتاه مدّت، میان مدت و بلند مدّت داشته باشید.
5. از میزان پیشرفت كارهای خود و انجام صحیح امور ارزیابی واقع بینانه داشته باشید.
6. انعطاف پذیر باشید.
7. با اطرافیان خود در خانواده و اجتماع سازگار باشید.
8. از رشد فكری خوبی برخوردار باشید.
9. در عین حال كه برای انجام صحیح وظایف از دیگران مشاوره می گیرید، استقلال فكری و عملی داشته باشید.
10. همه مراقبت ها را در این نكته مصروف سازید كه اشتباهی در انجام مسئولیت های خود نداشته باشید، اگر هم اشتباهی رخ داد از زیر بار پذیرش آن شانه خالی نكند، بلكه شجاعانه و با شهامت سهم اشتباه خود را بپذیرید و در اصلاح آن بكوشید.
11. در صورت موفقیت در انجام وظایف و مسئولیت ها به خودتان پاداش دهید و به خودتشویقی خودتان بپردازید و در صورت سستی و اهمالکاری برای خودتان جریمه در نظر بگیرید.

یکی از بهترین اصول نهادینه کردن یک رفتار، خودتشویقی و خودتنبیهی است. برای استفاده از این اصل می توانید با خودتان برای انجام دادن کارها و وظایف تان قرار بگذارید که مثلاً اگر در ساعت معین فلان کار را به انجام رساندید، برای خود تشویقِ مناسبی از جمله تفریح، بازی مورد علاقه و... در نظر بگیرید و اگر اهمالکاری کرده و در ساعت معین به کار غیرضروری دیگری پرداختید خودتان را تنبیه کنید. نوع تنبیه به مقتضای میل و سلیقه افراد بستگی دارد و می تواند تغییر کند؛ مثلاً می توانید تنبیه خود را صدقه دادن به فقیر یا تمیز کردن اتاق، کم خوابی و... قرار دهید.

عوامل تأثیرگذار در تقویت مسئولیت پذیری
الف) خانواده
انسان ها معمولاً مسئولیت پذیری را ابتدا در خانواده یاد می گیرند و با الگوبرداری از اعضای خانواده به تدریج مسئولیت پذیر تر می شوند؛ به همین خاطر نقش والدین در آموزش مسئولیت پذیری به کودک بسیار مهم و حیاتی است. از سوی دیگر باید در انتخاب همسر دقت نماییم تا فردی را که ویژگی های خوب اخلاقی از جمله مسئولیت پذیری دارد را به عنوان همسر انتخاب نماییم تا در افزایش مسئولیت پذیری خود و فرزندان مان سهیم باشیم.
ب) مدرسه
ـ تربیت و پرورش مناسب فرزندان توسط مدیران و معلمان و واگذاری مسئولیتها به آنان و تشویق آنها به پذیرش مسئولیت ها و تشویق آنها در صورت موفقیت.
ـ تشویق به ارتباط با افراد و دوستان مسئولیت پذیر.
ـ استفاده از معلمان و کادر دلسوز و مسئولیت پذیر.
ج) دوستان و همسالان
ـ معاشرت و رفت و آمد با دوستان مسئولیت پذیر.
ـ هم پیمانی با دوستان در جهت مسئولیت پذیری و انجام کارها.
ـ تذکر عیوب از سوی دوستان
ـ انجام کارها به صورت گروهی
د) خود فرد
ـ توجه به اهمیت و ضرورت و فواید مسئولیت پذیری
ـ کسب مهارت خودآگاهی (شناخت ویژگی های مثبت و منفی خود)
ـ کسب مهارت عزت نفس
ـ کسب مهارت اعتماد به نفس
ـ افزایش انگیزه و علاقه نسبت به کاری که تصمیم به انجام آن دارید
ـ توجه به فواید انجام آن کار و معایب عدم انجام آن
ـ توجه به موفقیت های قبلی
ـ تلقین مثبت و پرهیز از تلقین منفی
ـ تقویت اراده
ـ مطالعۀ زندگینامه افراد موفق
ـ انجام تدریجی کارها و شروع از کارهای سبک
ـ سعی به لذت بردن از کارها و شروع از کارهایی که لذت بیشتری را دارد.
ـ نصب اشعار و سخنانی که مسئولیت پذیری را تقویت می کنند در مکانهای شخصی
ـ برنامه ریزی مناسب برای انجام دقیق کارها
ـ کسب راه و روش مناسب انجام کارها
ـ انجام گروهی کارها
ـ درمان تنبلی و سستی
ـ درمان اهمالکاری

معرفی منابع برای مطالعۀ بیشتر:
رفعتیان، عبدالحسین، مسئولیت پذیری، تهران: قطره، 1397.
وکیلی، عبدالله، مسئولیت پذیری و مسئولیت گریزی در اسلام، قم: بنی الزهراء(علیها السلام)، 1395.
وطن دوست، رضا، مسئولیت پذیری و مسئولیت گریزی: (فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه های اسلامی)، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1390.
ایزو، جان بپتیست، مسئولیت پذیری و به پا خاستن برای تغییر، ترجمۀ ناصر حسن زاده فیروزی و اکرم حاطمی، تهران: رسا، 1397.
بهتوئی، لادن، مسئولیت پذیری دانش آموزان از منظر فعالیت های فوق برنامه، تهران: راز نهان، 1397.
رزم آرای شرق، مقصود و دیگران، مسئولیت پذیری، کرج: گردوی دانش، 1396.
عنایتی، عباس، مسئولیت پذیری و مسئولیت گریزی (از دیدگاه قرآن و روایات)، گرگان: نوروزی، 1391.
کشاورز، عباس، مسئولیت پذیری کودکان، کردستان: میدیا، 1397.
آقاتهرانی، مرتضی، اهمال کاری، قم: مؤسسۀ امام خمینی(ره)، 1383.

پی نوشت ها:
1. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران، تهران، 1373، ج12، ص18465.
2. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق، ج2، ص163.
3. تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم‏، قم‏: دار الكتاب الإسلامی، ‏1410ق‏، ص290.
4. تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحكم و درر الكلم‏، قم‏: دفتر تبلیغات اسلامی‏، 1366، ص102.
5. غررالحكم و درالكلم، ص590.
6. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم‏، ص152.
7. آقاتهرانی، مرتضی، اهمال كاری، قم: مؤسسۀ امام خمینی(ره)، 1383، ص16.
8. همان، ص14.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید