تربیت غیر مستقیم

پرسش:

شیوه‌های تربیتی غیر مستقیم یعنی چه؟ و چطور می‌توان از روش شیوه‌های تربیتی غیر مستقیم استفاده کرد؟

پاسخ:

۱.  تربیت به معنای رشد و حرکت از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب است. تربیت غیر مستقیم، خود از روشهای تربیتی است که شخص مربی، پیام خویش را نه با صراحت بلکه به صورتی آن را به فرد یا گروه مورد تربیت خود منتقل می‌کند که در عین حالی که آن شخص یا گروه خطاب را متوجه پیام می‌کند از تحریک احتمالی احساسات و عواطف آنها و احیانا مقاومت در پذیرش آن نیز جلوگیری کرده است. یعنی پیام تربیتی‌اش را از طریق گفتار مستقیم به او نمی‌گوید بلکه از روش‌های دیگری استفاده می‌کند که علاوه بر اینکه مخاطب پیام را دریافت می‌کند، غالبا و به ویژه در جهان امروز و نسبت به نسل جوان اثر بیشتری دارد. 

۲.  پیام رسانی و تربیت به شکل غیر مستقیم به چند صورت است که بدان می‌پردازیم.
الف: ابهام: گاهی لازم است مربی، برای انتقال پیام تربیتی و اصلاحی خود، صاحبان یک صفت یا کار زشت را که در مجلس او حضور دارند به صورت مبهم ذکر کند و نامی از کسی به میان نیاورد مثل اینکه بگوید: «برخی از مردم دارای فلان صفت زشت‌اند ...». و یا اینکه در حضور آنان دارندگان صفت متضاد با آنها را تحسین و تمجید کند مثلاً بگوید: «... بعضی افراد یا گروهها دارای چنین ویژگی هستند و خوشا به حال آنان...». از خصوصیات این صورت این است که شنونده برکنار از تأثیرات و نفوذ شخصیتها و جمعیتهای خاص در قضاوت خود، آزادانه درباره زشتی و یا خوبی یک رفتار خاص به داوری می‌نشیند و نگاه خود را تنها به خود عمل معطوف می‌دارد و نسبت به وجود یا عدم آن در خود، به درستی می‌اندیشد. 

ب: تطبیق: نقل یک داستان و یا نمونه تاریخی گاهی به منظور ارائه الگو و اسوه است تا شخص، وضعیت روحی و اخلاقی خود را با آن مورد معرفی شده، تطبیق داده و همسو کند. گاهی هم به منظور انتقال پیام و رساندن یک حقیقت اخلاقی و انسانی به دیگری انجام می‌پذیرد. در صورت نخست، کار تطبیق به عهده فرد و یا گروه واگذار می‌شود و کار مربی صرفا نشان دادن نمونه مناسب است، ولی در صورت دوم، نقل داستان و یا نمونه تاریخی، ابزاری برای انتقال پیام است و شخص مربی وضعیت رفتاری و منش شخص مورد تربیت خود را، بر موضوع و محتوای آن تطبیق کرده و از این طریق به او می‌فهماند که او نیز به آنچه در قصه آمده گرفتار است و باید در وضع خود تجدیدنظر کند.

ج: شیوه به در بگو تا دیوار بشنود: از صورتهای رایج این نوع از خطاب این است که مربی برای رساندن آراء و افکار تربیتی خود به شخص یا گروه مورد نظر خویش، روی سخن خود را متوجه شخص سومی می‌کند و با اینکه در حقیقت مخاطب اصلی دیگرانند او را در ظاهر به عنوان مخاطب برمی‌گزیند. قرآن کریم نیز، گاهی در خطابهای خود از این روش سود جسته است، برای نمونه می‌فرماید: «و لقد أوحی الیک و الی الذین من قبلک لئن أشرکت لیحبطنّ عملک و لتکونّن من الخاسرین: به سوی تو و پیشینیان تو وحی کردیم که اگر شرک بورزی عملت را تباه خواهیم ساخت و از زیانکاران خواهی بود».(۲) ممکن است این آیه شریفه از همین باب باشد زیرا وقتی خداوند متعال پیامبر گرامی(ص) و دُردانه آفرینش را بر فرض کمترین شرکی این چنین وعده زیانکاری و مجازات می‌دهد پس این عاقبت خسارت بار برای دیگران به طریق اولی ثابت است. برخی مفسران بابی برای این شیوه قرآنی باز کرده و روایاتی که این مفهوم رو می‌رساند جمع آوری کرده‌اند.(۳)

د: عمل مربی: از مؤثرترین روشهای غیر مستقیم تربیت، عمل است. دعوت عملی به سوی خوبیها از دعوت زبانی، بسیار مؤثرتر و نتیجه بخش‌تر است و در روایات معصومان(ع) به طور مکرر بدان توصیه و بر اهمیت آن تأکید شده است. در حدیثی امام صادق(ع) فرمودند: «به وسیله عمل و رفتار پسندیده خود، مردم را دعوت به سوی خوبیها کنید و دعوتگر زبانی نباشید.»(۴) برای مثال، کسی برای درست کردن و اصلاح رفتار دیگری در قبال والدین خود که به آنان ستم می‌کند و حق آنها را محترم نمی‌شمارد، دست پدر یا مادر خود را در نزد او ببوسد و نسبت به آنها اظهار ادب کند یا برای توجه دادن به اشتباه کسی که حق همسر خویش را رعایت نکرده و به او به دیده خدمتگزار می‌نگرد، در حضور او به همسر خود احترام کند و در کار خانه به او کمک و مساعدت نماید. در این موارد و مانند آن، بیان عمل بسیار گویاتر و بلیغ‌تر از بیان زبان است و در انتقال پیام، بسیار سریعتر و مطمئن‌تر نقش خود را ایفا می‌کند.

و: هنر: از مصداقهای واضح روش غیر مستقیم، زبان هنر است. البته مقصود از هنر در اینجا، جلوه‌هایی از آن است که به گونه غیر مستقیم با مخاطبان خود سخن می‌گوید، از قبیل فیلم، نمایش، نقاشی و طراحی و... که تأثیر تعیین کننده و وسیع آن در گروه‌های مختلف مردم قابل انکار نیست.

پی نوشت‌ها:
۱.  سوره بقره، آیه ۱۲۹
۲.  سوره زمر، آیه ۶۵
۳.  بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن،مؤسسه بعثت، قم، چاپ اول، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۰
۴.  مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار،‌دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق، ج۵، ص۱۹۸
منابع بیشتر برای مطالعه:
۱.  اهداف تربیت از دیدگاه اسلام - دفتر همكاری حوزه و دانشگاه- زیر نظرعلیرضا اعرافی
۲.  تربیت برتر، رضا فرهادیان 
۳.  كودك از نظر وراثت و تربیت، محمد تقی فلسفی 
۴.  تربیت كودك در جهان امروز، بهشتی، 
۵.   مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و احادیث، فرهادیان 
۶.   والدین و مربیان مسئول؛ فرهادیان
۷.  تربیت كودك در مكتب اهل بیت، مرحوم محمد تقی فلسفی.
۸.  تعلیم‌و تربیت در اسلام، شهید مطهری‌
۹.   روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان، محمد مهدی