شماتت و قضاوت بی جا
اگر فردی را شماتت یا قضاوت کرده باشم و الآن در دسترس نباشد یا کلا فراموش کرده باشم که کسی را شماتت کردم که به نیت او عمل خیری را انجام بدهم، یا امکان حلالیت گرفتن نباشد، چه باید کرد؟ و راه مقابله با شماتت کردن و قضاوت بی جا کردن چیست؟
الف: در کنار توبه به درگاه الهی، به نیت آن اشخاص، کارهای خیر مانند صلوات، قرآن خواندن، استغفار و... انجام دهید تا جبران گردد.
ب: شماتت نزد دانشمندان اخلاق اظهار شادمانی از مصیبت دیگران است.
وقتی شخصی دریابد که بر برادر دینی اش مصیبتی وارد شده است اگر اظهار خوشحالی و سرور کرده به سرکوفت بلا دیده بپردازد، گرفتار بیماری شماتت شده است.
البته سرکوفت و سرزنش در برابر رفتاری است که از شخص بلا دیده سرزده است به این معنا که شماتت کننده با اظهار سرور از بلایی که بر سر دیگری آمده مصیبت را نتیجه آن رفتار می داند و چه بسا در سرکوفت به بیان آن نیز بپردازد.
اقسام شماتت:
شماتت را از جهت ابراز یا عدم ابراز خشنودی به دو قسم می توان تقسیم کرد:
1- شماتت درونی: آنگاه که انسان از مصیبت دیگران، در درون خویش مسرور شود ولی شادی اش را آشکار نکند، به این حالت شماتت درونی می گویند.
2- شماتت فعلی(بیرونی): زمانی که فرد از بلای رسیده به دیگران خوشحال شود و این بلا را با حالت سرزنش جزای رفتاری که از فرد مصیبت دیده سرزده، معرفی کند، به رفتارش شماتت فعلی گفته می شود البته شماتت فقط به شکل مجازی در قسم اول به کار می رود زیرا همانگونه که در تعریف آمد، شماتت اظهار شادمانی از مصیبت دیگران است.
پیامبر گرامی اسلام (صلى الله عليه و آله) می فرمایند: «مَن عَيَّرَ أخاهُ بِذَنبٍ قَد تابَ مِنهُ لَم يَمُتْ حَتّى يَعمَلَهُ»؛ هر كس برادر خود را براى گناهى كه از آن توبه كرده است سرزنش كند، نميرد تا خود آن گناه را مرتكب شود.(1)
شماتت را از جهت رفتار فرد بلا دیده نیز می توان به دو قسم تقسیم کرد:
الف: شماتت در برابر رفتار پسندیده: گاه رفتار شخص مصیبت دیده زشت نیست و فقط به نظر شماتت کننده نادرست می آید و با اهداف او سازگاری ندارد برای مثال وقتی شخصی عملی مانند انفاق را انجام می دهد که با اهداف شماتت کننده بخیل همسان و سازگار نیست، چنانچه پس از انجام این عمل، آن شخص به بلا و مصیبت دچار شود، شماتت کننده این بلا را نتیجه عمل او دانسته او را برای رفتار درستش سرزنش می کند. سرکوفت منافقان به اهل ایمان در بلاها و مصیبت ها از این قبیل است.
ب: شماتت در برابر رفتار ناپسند: گاه مصیبت دیده را در برابر رفتار ناشایستی مانند ورشکستگی به سبب عدم رعایت موازین دینی در معاملات پیشین او سرزنش می کنند.
شماتت از افسار گسیختگی نیروی غضب پدید می آید آن گاه که نیروی درونی غضب از سرپرستی عقل خارج شود رذایلی به بار می آورد که برخی از آن ها ممکن است عامل رفتار ناپسند شماتت شود؛ این عوامل عبارتند از:
1- خشم و عصبانیت: گاه انسان برای فرو نشاندن آتش خشم خود از دیگری(بدون وجود دشمنی) او را سرزنش می کند.
2- دشمنی: ضربه زدن و آزردن خاطر از جمله حالت هایی است که دشمنی با دیگران آن را پدید می آورد.
دشمن در انتظار یافتن فرصت مناسبی برای لطمه زدن به کسی است که از او نفرت دارد، بدین سبب با وارد شدن مصیبت بر فردی که مورد نفرت اوست سرزنش و سرکوفت را آغاز می کند تا حس نفرت خویش را پیاده نماید.
3- حسد: سرزنش بلا دیده می تواند ابزار مناسبی برای تحصیل خواسته حسود باشد. حسود در صدد از میان بردن شان و منزلت کسی است که به او حسادت می ورزد و با سرزنش او نزد دیگران می کوشد تا به خواسته خویش دست یابد.
راه درمان شماتت:
1- باید به آثار و عواقب آن اندیشید آگاهی از این که فرد شماتت کننده به همان مصیبتی مبتلا خواهد شد که دیگری را برای آن سرزنش می کرده است؛ ترس و واهمه را در روح او پدید خواهد آورد و با یادآوری مکرر این پیامد دیگر به شماتت دیگران نخواهد پرداخت.
2- باید سعی کنیم که به عیوب خودمان بپردازیم تا عیوب دیگران.
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «أَنْفَعُ الْأَشْيَاءِ لِلْمَرْءِ سَبْقُهُ النَّاسَ إِلَى عَيْبِ نَفْسِهِ»؛ سودمندترين چيزها براى آدمى توجّه به عيوب خود پيش از پرداختن به عيوب مردم است.(2)
3- اندیشه در این که هر بلایی بر سر اهل ایمان بیاید ممکن است کفاره گناه یا عامل به کمال رسیدن آنان در آخرت شود، او را از سرکوفت و سرزنش ایشان باز می دارد.
4- دقت در دور ماندن از رحمت خدا به دلیل آزردن اهل ایمان نیز انسان را به ترک این رفتار زشت سوق می دهد.
پی نوشت ها:
1. ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى، مجموعة ورّام، مكتبه فقيه، قم، 1410 ق، ج1، ص113.
2. كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي(ط- الإسلامية)، دار الكتب الإسلامية،تهران،1407 ق، ج8، ص243.
برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید
