علم خداوند؛ نظریه ابن سینا

نظر ابن سینا درباره علم خدا به موجودات چه چیزی است؟ چه نقدی به آن وارد است؟ مثلا علم بر اساس صورت های معقول، بساطت خدا را حفظ می کند؟

علم خدا به موجودات، به دو صورت قبل از خلقت و بعد از خلقت تقسیم می شود. به نظر ابن سینا، علم خدا به موجودات قبل از خلقت حصولی است اما بعداز خلقت حضوری است. در این راستا، فلاسفه مسلمان نظرات دیگری ارائه کرده اند که بررسی آنها در این نوشتار نمی گنجد. در ادامه، به نقد و بررسی دیدگاه ابن سینا می پردازیم.

1. علم الهی به مخلوقات قبل از خلقت
به نظر ابن سینا، علم الهی به مخلوقات قبل از خلقت آنها، از طریق صورتهای آنها است که خداوند آنها را ازل آفریده و در زمان مقتضی وجود عینی آنها را نیز می آفریند. این صورت ذهنی، مخلوق خداوند است و وجودش مغایر با وجود خدا و در عین حال، مرتبط با او است (وجوده فی نفسه لغیره)؛ یعنی وجودش نعتی و صفتی است و لازمه ذات الهی است. خداوند به این صورت های ذهنی علم حضوری دارد اما چون از طریق آنها به موجودات دیگر قبل از خلقت علم دارد، این علمش به موجودات دیگر قبل از خلقت، حصولی است. (در واقع، موجودات هنوز خلق نشده اند تا برای خداوند بی واسطه حاضر باشند.)

2. علم الهی به مخلوقات بعد از خلقت
علم خداوند بعد از خلقت موجودات، عین فعل خداوند است و دیگر نیازی به صورت ذهنی نیست؛ یعنی همین که آنها را می آفریند آنها نزد خداوند حاضرند.(1)

3. نقد و بررسی
یکی از مشکلات نظریه ابن سینا از این قرار است: اگر قرار باشد علم پیشینی الهی نسبت به تمامی مخلوقات (علم قبل از خلقت) را اثبات کنیم باید علم پیشینی نسبت به همین صورتهای عقلی را نیز اثبات کنیم اما گویا در نظر ابن سینا، در مورد صورت های عقلی مذکور، علم پیشینی متصور نیست بلکه ذات الهی مستلزم آنها است به گونه ای که ذات الهی همراه است با ایجاد این صورتهای معقول و در نتیجه، علم الهی به آنها همان علم پسینی و عین فعل است و نسبت به آنها اشراف و حضور دارد.
اما آیا علم پیشینی به مخلوقات مستلزم ترکیب در ذات الهی نیست؟ خیر. ابن سینا چون این صورت های معقول را لازمه ذات الهی می داند، کثرت آنها را مستلزم کثرت در ذات نمی داند. در واقع، خداوند چون ملازم با کثرات است، ذاتش متکثر نمی شود. به دیگر سخن، اینها فعل الهی هستند؛ آنهم فعلی که لازم و همراه با ذات الهی است و وجودش مغایر از وجود ذات الهی است اما در عین حال، مرتبط با او است(وجوده فی نفسه لغیره).(2)

پی نوشت ها:
1. ابن سینا، الهیات شفاء، انتشارات آیت الله مرعشی، 1404 ق، صص384-393.
2. فیاضی، غلامرضا، «علم پرودگار به آفریدگان، پیش از آفرینش»، تنظیم مظفری، مجله معارف عقلی، شماره10، صص9-22.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید