زکات فطره

آیا زکات فطریه نوعی صدقه هست؟ مگر زکات می تواند صدقه باشد؟

زکات: «زکات» به معنی رشد و نمو یا طهارت است و در فرهنگ آیات و روایات، معنایی وسیع با مصادیق متنوع دارد. کارهای زیادی وجود دارد که می تواند باعث گسترش رزق، طهارت روح یا پاک کردن مال باشد.(1) بعضی از این کارها واجب و بعضی مستحب هستند. تعبیر «زکات علم» تعبیری رایج و آشناست که نشانگر دایره وسیع مصادیق زکات است.(2) زکات اموال که در کنار خمس یکی از واجبات اصلی و اقتصادی است، تنها یکی از مصادیق زکات واجب می باشد. فطریه: «فطریه»، «فطره»، «زکاة الفطرة» یا «زکاة البدن» یکی از واجبات مالی و از انواع زکات است چون گذشته از جنبه معنوی، آیات و روایات آن را عامل موثری در تزکیه مالی و در حکم بیمه ای برای سلامت بدن معرفی کرده اند.(3) زکات فطره بعد از یک ماه روزه‌داری در ماه مبارک رمضان در روز عید فطر - اولین روز از ماه قمری شوّال- باید با قصد قربت و قبل از شرکت در نماز عید فطر پرداخت شود. موارد مصرف زکات فطره، موارد چندگانه مصرف زکات اموال است که در فقه ذکر شده است. بسیاری از اوقات، جهت کمک به فقرا و مستمندان هزینه می‌شود. صدقه در قرآن و روایات: صدقه مصادیق گسترده ای دارد و هر چه نشانی از صدق و راستی بنده و بدون عوض باشد می تواند از مصادیق آن محسوب شود.(4) مثلا روایات «وقف» را «صدقه جاریه» نامیده اند.(5) در روایات، هر خیر و کار نیکو، صدقه محسوب می شود.(6) زیرا بنده به قصد قربت انجام می دهد و از این رو نشانه صداقت او در عبودیت و اطاعت حق تعالی خواهد بود. در قرآن، از زکات اموال با عنوان صدقه یاد شده و موارد مصرف آن نیز مشخص شده است.(7) همچنین در آیه «خُذ مِن اَموالِهم صَدَقة»(8)، خدای متعال به پیامبر فرمان می هد که صدقه یا همان زکات واجب را از اموال مسلمانان بگیرد و قبول این صدقه –زکات- توسط ایشان را باعث تطهیر و زدودن ناپاکی های افراد معرفی می فرماید. صدقه در فقه: فقها صدقه را در معنای عام آن استفاده می کنند. «الصَّدَقَةُ: ما أعطى الغير أن تبرعا بقصد القربة كذا هدية، فتدخل قول الزكاة و المنذورات و الكفارة و أمثالها»؛ صدقه هر چیزی است که بقصد قربت و تبرعا و بدون عوض (مانند هدیه) باشد. بنا بر این زکات، نذروات مختلف، کفاره و امثال آن از مصادیق صدقه خواهد بود.(9) بعضی از مصادیق صدقه واجب و برخی مستحب می باشد. زکات اموال، زکات فطره، رد مظالم، کفارات، فدیه روزه و امثال آن از صدقات واجبه هستند. صدقه روزانه و معمولی که برای دفع بلا و مانند آن پرداخت می شود، یکی از مصادیق مستحب آن است (10) که به دلیل رواج بیشتر، خود را در ذهن عرف، به جای معنای اصلی جازده است تا جایی که استعمال این لفظ در دیگر مصادیق، باعث تعجب می شود. رابطه زکات و صدقه: با توضیحات بالا مشخص شد به امری مانند زکات، چون نشانه صدق در ایمان به خداست، می توان صدقه گفت. راغب در مفردات در این باره می گوید: «صَدَقَة چيزى است كه انسان به قصد قربت از مالش خارج مى‏كند مثل زكات ... و گاهى كه صدقه دهنده قصدش صدق در كردارش باشد زكات و امر واجب هم «صدقة» ناميده مى‏ شود.(11)

پی نوشت ها:

1.مجمع البحرین درباره معنی زکات، و نسبت آن با تعبیر زکات بدن، و زکات مال می گوید: و قد تكرر ذكر" الزَّكَاةِ" في الكتاب و السنة، و هي إما مصدر" زَكَا" إذا نمى لأنها تستجلب البركة في المال و تنميه و تفيد النفس فضيلة الكرم، و إما مصدر" زَكَا" إذا طهر لأنها تطهر المال من الخبث و النفس البخيلة من البخل. و في الشرع: صدقة مقدرة بأصل الشرع ابتداء ثبت في المال أو في الذمة للطهارة لهما، فَزَكَاةُ المال طهر للمال وزَكَاةُ الفطرة طهر للأبدان»؛ تعبیر زکات در کتاب و سنت زیاد تکرار شده است. زکات یا به معنی نمو و رشداست. زیرا زکات برای مال برکت و رشد می آورد و برای نفس، فضیلت کرم به دنبال دارد، یا به معنی طهارت و پاکی است. زیرا زکات مال را از خباثتها پاک می کند و نفس را از بخل. در شریعت، زکات صدقه ایست که خود خدا ابتدائا آن را در مال یا در جان تثبیت و وضع کرده است تا طهارت به دنبال آورد. بنا بر این زکات مال، طهارت مال است و زکات فطره، طهارت بدنهامجمع البحرين ج ‏1 ص 205، طريحى، فخر الدين بن محمد، 6 جلد، مرتضوي - تهران، چاپ: سوم، 1375 ه.ش.

2. :«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: زَكَاةُ الْعِلْمِ‏ أَنْ تُعَلِّمَهُ عِبَادَ اللَّهِ»؛ امام باقر (علیه السلام) فرمودند: زکات علم، تعلیم آن به بندگان خداست. كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي ج‏1 ؛ ص41 ح 3، 8 جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.

3. روایت مربوط به تفسیر آیه شریفه «قد افلح من تزکی»: قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج1، ص 266، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1385ق.

4. «اقرب الموارد درباره اینکه چرا به چيزى كه انسان از مال خود قربة الى اللّه بدهد صدقه گفته می شود، می نویسد: «[به دلیل اینكه] بنده بوسيله آن صدق عبوديّت خويش را اظهار ميكند»: قرشی بنایی، سید علی اکبر،قاموس قرآن ج 4، ص 117، ماده صدق، 7 جلد، دار الكتب الاسلامية، - تهران، ششم، 1412 ق‏.

5. «عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) مَا يَلْحَقُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَقَالَ: ... وَ الصَّدَقَةُالْجَارِيَةُ تَجْرِي مِنْ بَعْدِهِ وَ الْوَلَدُ الصَّالِحُ»؛ معاویه بن عمار می گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: بعد از مرگ چه چیزهایی [چه پاداشهایی] می تواند [کماکان] به مرده برسد؟ حضرت سه چیز را معرفی فرمودند که دومی آن صدقه جاریه یا وقف است که بعد از مرگ هم در جریان است: الكافي ج‏7 ؛ ص57 ح 4.

6. «وَ قَالَ (علیه السلام)‏ كُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ»؛ حضرت (علیه السلام) فرمودند: هر کار خیر و نیکو صدقه است. شیخ صدوق، محمد بن على بن بابویه، من لا يحضره الفقيه ج ‏2، ص 55، ح 1682، - قم، چاپ: دوم، 1413 ق.

7. «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكينِ وَ الْعامِلينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمينَ وَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبيلِ فَريضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيم‏»؛ زکات، فریضه ای از جانب خداست که برای فقرا، مساکین، عاملان آن و ... می باشد. سوره توبة/ 60.

8. «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها»، سوره توبة/ 103.

9. مجمع البحرين ج ‏5 ص 200، ماده صدق.

10. «تحل صدقة الهاشمي على الهاشمي و على غيره حتى زكاة المال و زكاة الفطرة، و أما صدقة غير الهاشمي، فإن كانت زكاة المال أو زكاة الفطرة فهي حرام على الهاشمي و لا تحل للمتصدق عليه و لا تفرغ ذمة المتصدق بها عنها و ان كانت غيرهما فالأقوى جوازها سواء أ كانت واجبة كردّ المظالم و الكفارات و فدية الصوم أم مندوبة إلا إذا كانت من قبيل ما يتعارف من دفع المال القليل لدفع البلاء و نحو ذلك، مما كان من مراسم الذل و الهوان ففي جواز مثل ذلك إشكال». صدقه هاشمی (سید) بر هاشمی و غیر هاشمی حلال است حتی اگر این صدقه، زکات مال یا زکات فطره باشد. اما صدقه غیر هاشمی (غیر سید) بر هاشمی (سید)، اگر این صدقه از نوع زکات مال یا زکات فطره باشد هم بر هاشمی حرام است که از او بگیرد و هم برای زکات دهنده جایز نیست چنین کاری کند و ذمه او هم بری نخواهد شد (اگر غیر سید زکاتش را به سید بدهد، مالش پاک نشده و باز هم مدیون است.) اما اگر غیر سید، دیگر صدقات واجب را به سید بدهد جایز است، فرقی ندارد که این صدقات واجب رد مظالم باشد یا کفارات، فدیه روزه واجب یا غیر واجب یا امثال آن. اما اگر این صدقه از قبیل صدقه متعارف باشد که مال کمی را برای دفع بلا و مانند آن به فقرا می دهند و جزو رسوماتی است که باعث تحقیر و و کم ارزشی است، جواز آن اشکال دارد. در این عبارت آیت الله خویی، مصادیق و احکام صدقات مختلف را بیان کرده و در پایان به صدقه معمولی نیز اشاره می کند و بین آن با صدقات واجب تفاوت می گذارد.منهاج الصالحين (للخوئي)؛ ج‌2، ص: 256، مسألة 1223.

11. ترجمه مفردات راغب، ماده صدق.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید