رنج انسان در قرآن

پرسش:

قرآن یک جا می‌گوید: «همانا ما انسان را در رنج و سختی قرار داده‌ایم»، اما در جای دیگر می‌گوید: «هرچه از رنج و سختی به انسان می‌رسد از خود اوست و هر چه نیکی می‌رسد از خداوند است»! آیا این تناقض بین آیات قرآن نیست؟

پاسخ:
آیه شریفه «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَد» (به یقین انسان را در رنج و مشقت آفریدیم.)(۱) بیانگر این مطلب است که انسان از آغاز زندگی مراحل زیادی از مشکلات و درد و رنج‌ها را طی می‌کند تا متولد شود و بعد از تولد در دوران طفولیت و سپس جوانی و از همه مشکل‌تر دوران پیری، مواجه با انواع مشقت‌ها و رنج‌ها است و این طبیعت زندگی دنیا و انتظار غیر آن داشتن اشتباه است.(۲) پس این آیه ناظر به سختی‌هایی است که در دل طبیعت وجود دارد و هر کسی در این دنیا زاده شود خواه ناخواه مواجه با این سختی‌ها و مشکلات خواهد بود.

اما در توضیح آیه شریفه «ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیئَهٍ فَمِنْ نَفْسِکَ؛ هر چه از خوبی به تو می‌رسد، پس از خداست و هر چه از بدی به تو می‌رسد، پس از خود توست.»(۳)  باید گفت: حسنه و سیئه (امور خوشایند و ناخوشایند)، هردو از خدای سبحان است. البته حسنات و خیرات، هم از پیش خدا «مِنْ عِنْدِ اللَّه» و هم از اوست «مِن اللهِ»، زیرا وی منشأ هر خیر و رحمت است؛ اما سیئات و شرور، فقط از نزد خداست (من عندالله) نه از خدا (من الله)؛ بلکه از انسان است «فَمِنْ نَفْسِکَ» و علت آن‌ها گناهان خود انسان است. فضل و رحمت الهی مستقیماً از خداست؛ ولی نقمت و غضب الهی هرگز ابتدائاً از خداوند صادر نمی‌شود.(۴)  

به عبارت دیگر اگر سیئات و بدی‌ها را تجزیه و تحلیل کنیم دارای دو جنبه هستند: یکی جنبه مثبت، دیگری جنبه منفی؛ و این، جنبه منفی آن است که قیافه سیئه (ناخوشایند) به آن می‌دهد و به شکل «زیان نسبی» در می‌آورد؛ به عنوان مثل انسانی که به وسیله سلاح گرم یا سرد، بی‌گناهی را به قتل می‌رساند، مسلماً مرتکب سیئه‌ای شده است. اکنون عوامل وجود این کار بد را بررسی می‌کنیم در میان این عوامل، قدرت انسان، فکر انسان، قدرت یک اسلحه سرد یا گرم، نشانه گیری صحیح، استفاده از فرصت مناسب، تأثیر و قدرت گلوله دیده می‌شود که تمام این‌ها جنبه‌های مثبت قضیه است، زیرا همه آن‌ها می‌توانند مفید و سودمند واقع شوند و اگر درست به کار گرفته شوند مشکلات بزرگی را حل می‌کنند؛ اما جنبه منفی قضیه آن است که تمام این قدرت‌ها و نیروها در جای غلطی به کار گرفته شده است، مثلاً به جای این که به وسیله آن‌ها دفع خطر حیوان درنده و یا یک قاتل جانی و خطرناک شده باشد، در مورد انسان بی‌گناهی به کار رفته است.
همین جنبه منفی اخیر است که آن را به صورت «سیئه» در می‌آورد، وگرنه، نه قدرت نشانه گیری انسان چیز بدی است و نه نیروی باروت و نفوذ گلوله، همه این‌ها منابع قدرت‌اند و در مورد خود قابل استفاده فراوان است.

بنابراین، اگر تمام حسنات و سیئات به خداوند نسبت داده شود به دلیل آن است که تمام منابع قدرت حتی قدرت‌هایی که از آن سوء استفاده می‌شود، از ناحیه خدا است و سرچشمه قسمت‌های سازنده و مثبت او است و اگر در آیه ۷۹ نساء «سیئه» به مردم نسبت داده شده است، اشاره به همان «جنبه‌های منفی» قضیه و سوء استفاده از مواهب و قدرت‌های خدادادی است؛ و این درست به آن می‌ماند که پدری سرمایه‌ای به فرزند خود برای ساختن خانه خوبی بدهد، ولی او آن را در راه مواد مخدر و فساد به کار اندازد، شکی نیست که او از نظر اصل سرمایه، مدیون پدر است، ولی از نظر سوء استفاده، مستند به خودش.(۵)  

در هر حال این حسنه و سیئه‌ای که در آیه ۷۹ سوره نساء آمده است غیر از آن رنج و تعب فراگیری است که در آیه ۴ سوره بلد آمده است، زیرا همه حسنات و سیئات، در دل رنج دنیا شکل می‌گیرد. به عنوان مثال تولّد فرزند برای پدر و مادر حسنه است، اما همین حسنه همراه با تعب و سختی‌های فراوانی است، مانند سختی‌های حمل و وضع حمل فرزند برای مادر و تهیه امکانات مادّی بعد از تولّد برای پدر؛ بنابراین می‌توان گفت: رنج و تعبی که در آیه ۴ سوره بلد آمده، رنج و تعبی ذاتی و فراگیر این دنیا است و شامل حال همه انسان‌ها می‌شود؛ اما آن حسنات و سیئاتی که در آیه ۷۹ سوره نساء بیان شده، عرضی است و شامل حال همه انسان‌ها نمی‌شود.

نتیجه:
۱. مراد از رنج و سختی که در آیه ۴ سوره بلد بدان اشاره شده، سختی‌هایی است که با طبیعت این دنیا آمیخته است و شامل حال همه انسان‌ها می‌شود، چه آدم‌های خوبی باشند یا بد.
۲. حسنه و سیئه می‌توانند تکوینی و تشریعی باشند؛ در آیه ۷۹ سوره نساء مراد از این دو، قسم تکوینی آن است.
۳. در نظام تکوین، همه خیرات و شرور، از پیش خدای سبحان است؛ البته خیرات، هم از پیش خداست و هم از اوست، اما سیئات فقط از نزد خداست، نه از خدا، بلکه از انسان است.
۴. اگر تمام حسنات و سیئات به خداوند نسبت داده می‌شود به دلیل آن است که تمام منابع قدرت حتی قدرت‌هایی که از آن سوء استفاده می‌شود، از ناحیه خدا است؛ و اگر سیئات به مردم نسبت داده می‌شود اشاره به سوء استفاده از مواهب و قدرت‌های خدادادی است.
۵. حسنه و سیئه‌ای که در آیه ۷۹ سوره نساء آمده غیر از رنج و تعب فراگیری است که در آیه ۴ سوره بلد آمده است، زیرا همه حسنات و سیئاتی که در آیه ۷۹ سوره نساء بدان اشاره شد در دل رنج و تعب دنیوی شکل می‌گیرد که در آیه ۴ سوره بلد بدان اشاره شد.

کلمات کلیدی: تفسیر آیه ۴ بلد، تفسیر آیه ۷۹ نساء، تصبهم حسنه، تصبهم سیئه، من نفسک، فی کبد.
پانویس:
1). سوره بلد، آیه ۴.
2). مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۱۰.
3). سوره نساء، آیه ۷۹.
4). ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۱۹، ص۵۷۲-۵۷۳.
5). ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۴، ص۲۱-۲۲.