استفاده درمانی از آیات قرآن

پرسش:

آیا استفاده از سوره‌های قرآنی برای درمان بیماری‌های جسمی (درمانگری با قرآن) کار درستی است و نوعی توهین به قرآن نیست؟

پاسخ:

پاسخ اجمالی:
استفاده کردن از قرآن کریم برای درمان بیماری‌ها، هرچند توهین به قرآن نیست؛ ولی نباید فراموش کرد هدف اصلی قرآن کریم، هدایت انسان به‌سوی رشد و کمال است و نباید قرآن را در حد شربت مُسَکّن و قرص سرماخوردگی دانست؛ البته در مواردی که روایات معتبری باشد می‌توان از قرآن کریم برای درمان دردهای جسمی نیز بهره برد. آنچه در درمانگری قرآن اهمیت دارد این است که اولاً: باید این نوع درمان را در کنار درمان‌های مادّی انجام داد و نه مستقل. ثانیاً: برای کشف خواص و آثار آیات و سوره‌های قرآن در درمان بیماری‌های جسمانی، باید به منابع و روایات معتبر اعتماد کرد و از توصیه‌های حتمی به روایات ضعیف پرهیز نمود.

پاسخ تفصیلی:
اختلاف‌نظرهای جدی در مورد درمانگری با قرآن کریم، بین اندیشمندان اسلامی وجود دارد. اکثر این اختلاف‌ها بازگشت به قبول یا عدم قبول روایت‌هایی است که فضایل سور را نقل می‌کند؛ فضائل سُوَر مجموعه روایاتی است که جایگاه و‌شان و منزلت یک سوره و یا یک آیه و آثار دنیوی و اخروی تلاوت آن‌ها را بیان می‌کند. طبق آموزه‌های قرآن و نیز استدلال‌های عقلی، اعمال و رفتار انسانی دارای آثار و نتایج مادی و معنوی می‌باشند؛ همان‌گونه که ورزش باعث سلامت جسمی و نشاط روحی می‌شود، آثار افعالی مانند نماز و روزه نیز بر جسم و روح غیرقابل‌انکار است. خداوند در قرآن فرموده است: نماز باعث اجتناب و دوری از فحشا و منکر است.(۱) قرائت قرآن نیز دارای خواص و آثار مادی و معنوی فراوانی است، برخی از این آثار به‌صراحت و بعضی با اشاره و کنایه در قرآن مجید بیان شده است.

در کتاب‌های حدیثی شیعه نیز احادیث پرشماری درباره فضایل سور نقل‌شده و ابوابی باهمین عنوان در کتب حدیثی شیعه همچون کتاب «الکافی»(۲) و «ثواب الاعمال»(۳) به این موضوع اختصاص‌یافته است. همچنین در کتاب‌های اهل سنت احادیث زیادی در باب فضایل برخی سور و آیات قرآن نقل‌شده است.(۴)
مفسران شیعه(۵) و اهل سنت(۶) نیز به‌تناسب تفسیر هر سوره، در آغاز سوره به تبیین فضایل قرائت آن اشاره‌کرده‌اند.
یکی از آسیب‌های جدی، در زمینه روایت‌های فضائل سور، وجود حدیث‌های جعلی و ضعیف است. در ارتباط با بهره‌گیری از روایات ضعیف در فضائل سور، اختلافاتی بین عالمان وجود دارد. برخی به دلیل ضعیف و مجعول [ساختگی] بودن روایات فضایل سور، آن را رد کرده‌اند. در مقابل عده‌ای بر این باورند که نسبت به مستندات احکام مستحب، نباید سخت‌گیری کرد.

اما نکته مهم این است که صرف‌نظر از روایت‌های ضعیفی که مخالف و موافق داشت، روایت‌های صحیحی هم وجود دارد که از جهت سندی هیچ خدشه‌ای به آن‌ها وارد نیست و در آن روایات، خواصی را برای بعضی از آیات و سور بیان کرده‌اند که به‌عنوان داروی معنوی در کنار داروهای مادّی می‌تواند مورداستفاده مؤمنین قرار گیرد و این احادیث صحیح را به بهانه اختلاف موجود در روایت‌های ضعیف نمیتوان کنار گذاشت. در اینجا به دو مورد از این روایات اشاره می‌کنیم:
۱. امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «اگر سوره حمد بر مرده‌ای ۷۰ بار خوانده شد و روح به او برگشت جای تعجب نیست.»(۷)
۲. سلیمان جعفری گوید: از حضرت ابی الحسن (علیه‌السلام) شنیدم که می‌فرمود: «هیچ‌کس نیست که از دوران کودکی به عهده بگیرد که هر شب سوره فلق و ناس را هرکدام ۳ بار بخواند و سوره توحید را ۱۰۰ با و اگر نتواند ۵۰ بار بخواند، جز اینکه خدای عزوجل از او بگرداند هر نوع دیوانگی و جن‌زدگی و پیشامدهایی که کودکان دچار شوند و نیز مرض تشنگی و فاسدشدن معده و جوشش خون را تا زمانی که بدان مداومت کند تا به پیری رسد و اگر خود را به خواندن آن پایبند کند یا دیگری بر آن وادارش کند (اگر خودش سواد ندارد یا خواندن بلد نیست بر او بخوانند) تا روزی که خدای عزوجل جانش را بگیرد، محفوظ ماند».(۸)

نتیجه:
۱. در برخورد با روایات فضائل و خواص سوره‌ها، باید احتیاط کرد؛ نه فوراً آن‌ها را دور ریخت و به ساختگی بودن متهم کرد و نه بدون قید و شرط پذیرفت. برای استفاده از خواص آیات و سوره‌ها در درجه اول باید به روایت‌های صحیح و معتبر استناد کرد و در درجه دوم اگر از روایات ضعیف استفاده می‌شود باید تأثیر آن‌ها را در حد احتمال ذکر کرد، نه بیشتر.
۲. استفاده از آیات و سوره‌ها به‌عنوان داروی معنوی به‌منزله کنار گذاشتن داروهای مادّی نیست بلکه این دو باید همراه هم استفاده شوند، البته گاهی بیماری به حدّی می‌رسد که داروهای مادّی دیگر کارساز نیست، اینجاست که تنها راه پیش روی انسان استفاده از راهکارهای معنوی و درخواست از خداوند متعال است.
۳. تأثیر این امور، مطلق و بی‌قیدوشرط نیست. در مواردی که حتی روایت صحیح داریم، این‌گونه نیست که صرف خواندن این سوره به‌تنهایی چنین اثری داشته باشد. بلکه باید سایر عوامل و اسباب نیز فراهم باشد، مانند آتش که چوب را می‌سوزاند، به شرطی که این چوب خشک باشد. تأثیر عوامل معنوی نیز نیازمند شرایط و زمینه‌های لازم است؛ بنابراین با امید به رحمت خداوند و توکل بر او این اعمال را انجام دهید و نتیجه را به خداوند واگذار کنید.(۹)
۴. گاهی اثر این آیات و سوره‌ها را با کار دیگری مانند گناهان از بین می‌بریم، همانگونه که امکان دارد اثر داروهای تجویز شده توسط پزشک با ناپرهیزی بیمار خنثی شده یا حتی بیماری وی تشدید گردد.

پی‌نوشت‌ها:
1.سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
2.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۲ ش، ج ۲،(ص) ۵۹۶.
3.صدوق، ثواب الاعمال، قم، ناشر:‌دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ ق،(ص) ۱۰۳.
4.در کتب اهل سنت در بابی به نام «فضائل القرآن»، این آثار ذکرشده است.
5.سید ابوالقاسم خویی، هاشم زاده هریسی؛ نجمی، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، تهران، ناشر: وزارت ارشاد، چاپ: اوّل، ۱۳۸۲،(ص) ۴۲۱.
6.قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناشر: ناصرخسرو، ۱۳۶۴ ه. ش، چاپ ۱، ج ۱،(ص) ۱۰۸؛ میبدی، کشف‌الاسرار، تهران، ناشر: امیرکبیر، چاپ ۵، ۱۳۷۱ ه. ش، ج ۱،(ص) ۲.
7.الکافی، ج ۲،(ص) ۶۲۳.
8.همان.
9.مقاله «چگونگی تعامل با روایات فضایل و خواص آیات و سور»، علی نصیری، مجله علوم حدیث، شماره ۷۹، بهار ۱۳۹۵،(ص) ۷۰-۵۹.