عزت نفس

پرسش:
در باره عزت نفس چند سوال داشتم:
الف: آیا احساس حقارت در مقابل عزت نفس قرار دارد؟
ب: تفاوت عزت نفس با تکبر و عجب که از گناهان بزرگ هستند چیست؟
ج: آیا عزت نفسی که اسلام مدنظر دارد با مفهوم self-esteem که در روانشناسی غرب وجود دارد و در فارسی معادل عزت نفس ترجمه می شود تفاوت دارد؟

پاسخ:
الف: بله؛ عزتمندی نقطه مقابل حقارت و ذلت است. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ إِلَى الْمُؤْمِنِ أُمُورَهُ كُلَّهَا وَ لَمْ يُفَوِّضْ إِلَيْهِ أَنْ يَكُونَ ذَلِيلًا أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ‏ فَالْمُؤْمِنُ يَكُونُ عَزِيزاً وَ لَا يَكُونُ ذَلِيلا»؛ خداوند عزيز، زمام امور مؤمن را در دست خود او نهاده است اما اجازه نداده است خود را به خوارى و حقارت بیفكند. آیا گفته خداوند عز و جل را نشنیده ای که فرموده است: «عزت از آن خدا است و براى رسول خدا و براى مؤمنان». مؤمن بايد عزيز بماند و خود را به خفّت و خوارى نكشاند.(1)

ب: عزت نفس و تکبر مرز دقیقی با یکدیگر دارند که باعث می شود گاه با یکدیگر اشتباه گرفته شوند؛ تا آن جا که حتی عزت نفس معصومین (علیهم السلام) حمل بر تکبر می شده است.
«قِيلَ لَهُ فِيكَ عَظَمَةٌ فَقَالَ (علیه السلام) بَلْ فِيَّ عِزَّةٌ قَالَ اللَّهُ‏ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِين»؛ فردی به حضرت مجتبی (علیه السلام) گفت: در شما تکبّر وجود دارد! حضرت فرمود: بلکه در من عزتمندی وجود دارد. خداوند متعال فرموده است: عزت برای خدا و رسول و مؤمنین است.(2)

یکی از تفاوت های عزت نفس و تکبر در این است که عزت نفس ریشه در معرفت به خداوند و اتکال به او دارد؛ اما تکبر ریشه در خودمحوری و خودپسندی دارد. حضرت امام خمینی(ره) در این باره آورده است:
«و بايد دانست كه تواضع با تملّق، و تكبّر با عزّت‏ نفس‏، فرق ها دارد، هم در مبادى و هم در غايات و هم در ثمرات. تواضع مبدأش علم باللَّه و علم به نفس است، و غايتش خدا است يا كرامت خدا، و نتيجه و ثمره ‏اش كمال نفسانى است. تملّق، مبدأش شرک و جهل است، و غايتش نفس است، و ثمره‏ اش خفّت و خوارى و نقص و عار است. تكبر، مبدأش خودبينى و خودخواهى و جهل و غفلت از حق و مظاهر او است، و غايتش نفس و خودنمائى است، و نتيجه ‏اش سركشى و طغيان است. عزّت نفس، مبدأش توكّلِ علَى اللَّه و اعتماد بر حق تعالى‏، و غايتش خدا است، و ثمره ‏اش ترک غير است.»(3)

با در نظر گرفتن نظریه حد وسط، فضیلت حد میانه ای است که در میان دو رذیله قرار گرفته است. رذائلی که یکی در طرف افراط و دیگری در طرف تفریط وجود دارد. تواضع فضیلتی است که در میان دو رذیله تکبر و خواری قرار دارد. عزت نفس مانع از این می شود که فرد در تواضع دچار افراط شود و به سمت پستی و خواری پیش رود.

بنابر این؛ می توان گفت تکبر باعث می شود فرد خودش را برتر از دیگران ببیند، اما عزت نفس مانع می شود که دیگران خودشان را برتر از انسان ببینند و بر انسان تکبرورزی کنند و او را حقیر نمایند. بنابراین، کسی که عزت نفس دارد، بدون این که دیگری را تحقیر کند اجازه تحقیر شدن توسط دیگران را نیز نمی دهد. او خواهان حفظ حرمت و شخصیت همه افراد است.

ج: میان عزت نفس در دیدگاه اسلامی و روانشناسی غرب تفاوت هایی وجود دارد. در تعریف روانشناسی از عزت نفس بر روی عناصری مانند خودارزیابی مثبت، خودرضایتمندی و تایید اجتماعی تاکید شده است. اما عزت نفس در دیدگاه اسلامی مبتنی بر پیوند فرد با منشا هستی و انطباق رفتاری با ملاک های صحیح است. بنابراین عزت نفس در روانشناسی وامدار و وابسته به حالات روانشناختی فرد و بازخوردهایی است که از جامعه پیرامونی خود دریافت میکند که عموما اموری مادی، محیطی و نسبی هستند. اما عزت نفس در اسلام ناظر به امور معنوی و وابسته به امور و معیارهای واقعی و ثابت همچون ایمان و عمل صالح است.

پی نوشت ها:
1. کلینی، محمد بن یعقوب(329 ق)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج‏5، ص63.
2. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول، مصحح: غفارى، على اكبر، قم، جامعه مدرسین، ص234.
3. خمینی، روح الله، شرح حديث «جنود عقل و جهل»، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، قم، ص 336.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید