فلسفه آفرینش برزخ

من تقریبا تمام روایاتی را که خوانده ام، پیرامون عمل دنیوی برای آخرت بوده، یعنی: «دنیا مزرعه آخرت است» بفرمایید؛ هدف خداوند از خلق برزخ چه بوده است!؟

در پاسخ، نکاتی را در باره فلسفه و ضرورت وجودی عالم برزخ بیان می کنیم:

اولاً برزخ به عنوان فاصله ای میان دنیا و آخرت، انسان را آماده می کند تا از مرحله دنیایی وارد مرحله اخروی شود. به عبارتی ورود به عالم برزخ، در سیر صعودی انسان و دیگر موجودات، یک ورود تکوینی و ضروری است؛ یعنی همانطور که موجودات، در سیر نزولی مرتبه مرتبه پایین آمده اند، در سیر صعودی نیز باید مرتبه مرتبه بالا روند؛ یعنی باید در هر مرتبه آمادگی لازم برای ورود به مرتبه بالاتر و بعدی را کسب کنند. در سیر صعودی، برزخ بعد از دنیاست؛ و آخرت پس از آن؛ و تا کسی رتبه برزخی را احراز نکند محال است رتبه های بالاتر را احراز نماید. همانطور که در دنیا تا کسی مرحله کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی را طی نکند محال است به مرحله پیری برسد. علامه طباطبایی (ره) می فرمایند: دنیا دار عمل، و برزخ دار آماده شدن براى حساب و جزاء، و آخرت دار حساب و جزاء است.(1) در مقام تمثیل حال انسان، در زندگى برزخى را به حال كسى تشبیه می کنند كه براى رسیدگى اعمالى كه از وى سر زده به یك سازمان قضایى احضار شود و مورد بازجویى و بازپرسى قرار گرفته به تنظیم و تكمیل پرونده اش بپردازند، آنگاه در انتظار محاكمه در بازداشت بسر برد.(2)

ثانیاً عالم برزخ فوایدی دارد که یکی از آن‌ها جبران اعمالی است که احیاناً از انسان فوت شده؛ یعنی اگر کسی مدیون خدا و خلق باشد می‌تواند وصیت کند تا ورثه انجام دهند و از این طریق رفع عقاب از متوفی خواهد شد. هم چنین با مرگ یک نفر پرونده اعمال او به طور کامل بسته نمی شود. مثلا کسی که وقفی انجام داده یا سنت حسنه ای به جا گذاشته یا فرزند صالحی تربیت کرده و یا ... همین طور کسی که امتی را به انحراف کشانده و بدعتی را پایه گزاری کرده و ... تا صدها سال عمل او امتداد دارد و همچنان پرونده اعمالش باز است.(3) بنابراین، راهی جز این نیست که در میان دنیا و آخرت برزخی باشد و ارواح بعد از جدا شدن بدن‌های مادی و عنصری به برزخ منتقل گردند و در آن جا بمانند و پس از پایان دنیا و آغاز قیامت همه با هم محشور شوند؛ زیرا ممکن نیست هر انسان برای خود مستقلاً قیامتی داشته باشد چرا که قیامت بعد از فناء دنیا و تبدیل زمین و آسمان‌ ها به زمین و آسمان‌ های دیگر است.

ثالثاً از روایات استفاده می‌ شود که در برزخ، پاره‌ ای از کمبود‌های تعلیم و تربیت افراد مومن جبران می‌ گردد درست است که آن جا جای انجام عمل صالح نیست ولی چه مانعی دارد که محل معرفت بیشتر و آگاهی افزونتر باشد؟ چنان که در روایات، مورد اشاره قرار گرفته است.(4) علّت دیگری که باعث می شود انسان ها در عالم برزخ بمانند، این است که برخی از مراتب عذاب فقط در عالم برزخ وجود دارند؛ یعنی بعضی از انسان ها گناهان سبکی دارند که کوچکترین عذاب آخرتی نیز برای آنها سنگین است؛ کما این که بزرگترین عذاب های دنیایی نیز برای آن ها کم است؛ لذا صاحبان این گناهان باید مجازات اعمال خود را در عالمی متوسط و متناسب با گناهانشان ببینند زیرا مردم از حیث تحمل عذاب عالم برزخ بسیار گوناگونند.(5) هم چنین پاره ای از عذاب ها هستند که اختصاص به عالم برزخ دارند و در عالم آخرت وجود ندارند؛ برای مثال افراد متوفی را هر از گاهی به دیدار اهل دنیا می آورند تا ببینند که بازماندگانشان با پول هایی که آن ها به ارث گذاشته اند چه می کنند؛ و آن ها از این که می بینند بازماندگانشان به فکر آن ها نیستند رنج می برند و حسرت می خورند که چرا در زمان زنده بودن اموالشان را در راه درست خرج نکردند. برای اهل بهشت نیز تنها اموری را نشان می دهند که باعث شادی آن ها شود. و اگر کسی به طور کامل از عالم برزخ خارج شده و وارد آخرت شود از این عذاب ها رها می شود؛ در حالی که بین عذاب و عمل رابطه علّی و معلولی برقرار است و از هم جدا نمی شوند.

با این تفصیل، نتیجه می گیریم وجود عالمی میانه و حدفاصل بین عالم دنیا و عالم قیامت، که از آن در اصطلاح به «برزخ» تعبیر می شود ضروری است و خدای حکیم به اراده حکیمانه اش، این عالم را در سیر صعودی انسان بسوی عالم آخرت خلق نموده است.

پی نوشت ها:
1. طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، مترجم: موسوی همدانی، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، 1386، ج 11، ص 9.
2. طباطبایی، محمد حسین، شیعه در اسلام، بوستان کتاب، قم، بی تا، ص 163.
3. این مساله با توجه به اعتقاد به رجعت نیز خود را نشان می دهد. بر اساس اعتقاد شیعیان، عده زیادی در دوران رجعت، به دنیا باز می گردند و نزاع حق و باطل ادامه می یابد و معنای بازگشت این افراد به دنیا این است که پرونده آن ها در عالم برزخ، هم چنان مفتوح خواهد بود.
4. شیخ کلینی، اصول كافى، نشر جهان آرا، تهران، 1387، جلد 2، صفحه 606، باب فضل حامل القرآن، حدیث 10.
5. عدّه ای از گناهکاران، هم در برزخ تمام مدّت در عذابند، هم در آخرت عذاب ابدی خواهند داشت؛ و عدّه ای دیگر تمام برزخ را در عذابند ولی عذاب اخروی آن ها ابدی نیست؛ عدّه ای نیز تمام برزخ را در عذابند ولی در آخرت اهل بهشتند؛ عدّه ای نیز بعد از مدّتی عذاب در برزخ، وارد بهشت برزخی می شوند؛ عدّه ای نیز از عذاب برزخی تنها عذاب فشار قبر یا سوال قبر یا عذاب جان دادن را تحمّل می کنند و بعد وارد بهشت برزخی می شوند. اگر غیر از گروه اوّل و دوم، بقیه گروهها بدون توقّف در برزخ، وارد عالم آخرت شوند، در آن صورت باید از عذاب، معاف شوند؛ چون مرتبه عذاب برزخ قابل مقایسه با مرتبه عذاب آخرت نیست.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید