راه مصونیت از آسیب های نفس
لطفا درباره آسیب های نفس و راه های مصونیت از آن توضیح دهید.
در قرآن کریم صفات و رذائلی به نفس نسبت داده شده است که نشان میدهد از آسیب های نفس به حساب می آید. برخی از این صفات عبارت اند از:
تزیین و تسویل: «بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً؛ بلكه نفستان كارى ناشايست را براى شما آراسته است».(1)
امر به بدی: «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ؛ نفس (سركش) بسيار به بدی ها امر مى كند».(2)
حسد: «حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِم؛ از روى حسدی كه در نفس آن ها ريشه دوانده بود.»(3)
سفاهت و نادانی: «مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهيمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَه؛ جز افراد سفیه النفس چه کسی از آیین حضرت ابراهیم(ع) رویگردان می شود.»(4)
بخل: «مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون؛ كسانى كه از بخل و حرص نفس خويش باز داشته شده اند رستگارانند!»(5)
مصونیت از هر یک از این آسیب ها راهکار و روش متناسب با خود را می طلبد که پرداختن به هر یک در این مجال امکان پذیر نیست. اما به طور کلی به راهکارهایی اشاره می کنیم که در کنترل و تهذیب نفس موثر خواهند بود. هر مسلمان سه وظيفه اصلي در قبال نفس خود دارد که عبارت اند از: خودشناسي، خودسازي و جهاد با نفس. مجموع اين سه را مي توان تهذيب نفس دانست.
خودشناسی:
در این مرحله فرد به بررسی نقاط ضعف و قوت خود می پردازد و عیوب و رذائل خود را شناسایی می کند. امام صادق(علیه السلام) به فردی می فرماید:
«إِنَّكَ قَدْ جُعِلْتَ طَبِيبَ نَفْسِكَ وَ بُيِّنَ لَكَ الدَّاءُ وَ عُرِّفْتَ آيَةَ الصِّحَّةِ وَ دُلِلْتَ عَلَى الدَّوَاءِ فَانْظُرْ كَيْفَ قِيَامُكَ عَلَى نَفْسِكَ؛ ای مرد توکسی هستی که طبیب خودت هستی! بیماری ات را میدانی! نشانه سلامتی را می شناسی و داروی دردت نیز به تو معرفی شده است. بنابراین ببین چگونه باید بر نفس خود غلبه کنی.»(6)
خودسازی:
پس از مرحله شناسايي نقاط ضعف نوبت به اصلاح و تغيير آن ها مي رسد. يكي از بهترين روش ها براي خودسازی، روش محاسبه نفس باشد، بدين صورت كه انسان اعمال و رفتار خود را در هر شبانه روز مورد ارزيابي قرار دهد. امام صادق(علیه السلام) در اين زمينه مي فرمايد: «يَا ابْنَ جُنْدَبٍ حَقٌّ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ يَعْرِفُنَا أَنْ يَعْرِضَ عَمَلَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ عَلَى نَفْسِهِ فَيَكُونَ مُحَاسِبَ نَفْسِهِ فَإِنْ رَأَى حَسَنَةً اسْتَزَادَ مِنْهَا وَ إِنْ رَأَى سَيِّئَةً اسْتَغْفَرَ مِنْهَا لِئَلَّا يَخْزَى يَوْمَ الْقِيَامَة؛ بر هر مسلماني كه ما را مي شناسد لازم است كه هر شبانه روز اعمال خود را به نفس خود عرضه كند و آنرا محاسبه كند اگر حسنه بود آنرا زياد كند و اگر گناهي بود استغفار كند. تا روز قيامت رسوا نگردد.»(7)
جهاد با نفس:
نفس انسان داراي سه مرتبه است. نفس اماره: نفسي که به بدي ها امر مي کند. نفس لوامه: نفسي که ميان خير و شر در نوسان است. نفس مطمئنه: نفسي که از حالت نوسان و اضطراب ميان خوبي و بدي به حالت اطمينان رسيده است.
وقتي که انسان به وسوسه نفس اماره مرتکب گناه مي شود، نفس لوامه او را ملامت ميکند و حالت پشيماني و توبه به انسان دست مي دهد. باز نفس اماره انسان را به گناه مي کشاند و نفس لوامه او را به توبه وا مي دارد. اين نوسان اين قدر ادامه پيدا مي کند تا اينکه نفس اماره و يا لوامه پيروز شود. اگر نفس اماره بر لوامه غلبه کند به حالتي انسان مي رسد که از ارتکاب گناه احساس ناراحتي و پشيماني نمي کند و اگر نفس لوامه پيروز شود انسان به مرتبه نفس مطمئنه مي رسد که القائات نفس اماره در او اثر نمي کند و کشمکش دروني و ضعف و بي ارادگي از بين مي رود. انسان در چنين مرحله اي به اوج نزديکي به خداوند مي رسد و خداوند به او خطاب مي کند: اي نفس مطمئنه به نزد پروردگارت بازگرد در حالي که هم من از تو راضي هستم و هم تو از من راضي هستي.(8)
برای مطالعه بیشتر در این زمینه میتوانید به کتاب «سودای نفس؛ شناخت آسیب های نفس در پرتو قرآن کریم» تالیف محمد علی انصاری مراجعه کنید.
پی نوشت ها:
1. یوسف/ 18.
2. یوسف/ 53.
3. بقره/ 109.
4. بقره/ 130.
5. حشر/ 9.
6. کلینی، محمد بن یعقوب(329 ق)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج2، ص454.
7. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول، مصحح: غفارى، على اكبر، قم، جامعه مدرسین، ص301.
8. فجر/ 27-28.
برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید
