«السُبُل» در سوره انعام

معنای «سُبُل» در آیه «و لا تتبعوا السبل» سوره انعام را به استناد روایات ائمه (علیهم السلام) بفرمایید.

«وَ أَنَّ هذا صِراطي‏ مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ‏ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون‏»؛ اين راه مستقيم من است، از آن پيروى كنيد! و از راه ‏هاى پراكنده (و انحرافى) پيروى نكنيد، كه شما را از طريق حق، دور مى ‏سازد! اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مى ‏كند، شايد پرهيزگارى پيشه كنيد.(1)

بررسی لغوی
«سُبُل» جمع «سَبيل» است و «سَبيل» به معنای راه است(2)، اعم از این که:
راه هدایت باشد: «وَ اللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِي السَّبيل‏»(3)
راه ضلالت باشد: «فِي‏ سَبِيلِ‏ الطَّاغُوتِ»(4)؛ «سَبِيلُ‏ الْمُجْرِمِينَ‏»(5)
راه معمولی باشد: «وَ الْمَساكِينَ وَ ابْنَ‏ السَّبِيلِ‏»(6)
راه تعدی و تجاوز از حق باشد: «فَما جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبيلاً»(7)

«صراط» را به معنای راه آشکار و وسیع(8)، راه راست و مستقیم(9)، راه معروف و مشهور(10)، معنا کرده اند.

نویسنده «قاموس قرآن» در ترجیح بین اقوال می گوید:
قول «مجمع البیان» كه آن را راه آشكار وسيع گفته، به واقع نزديک ‏تر است از قول «راغب» كه راه راست گفته؛ زيرا در بيشتر آيات، وصف مستقيم، با صراط ذكر شده و تأسيس، از تأكيد بهتر است؛ و اگر مثل «صحاح» و غيره، مطلق طريق بگویيم، با سبيل و طريق، تقريبا مترادف می شود؛ و اصل عدم آن است.(11)

بیان تفسیری
علامه طباطبایی(ره) می گوید:
مقصود اصلى از آيه مورد بحث اين است كه بفرمايد: شما از راه خدا متفرق مشويد و در آن اختلاف راه مياندازيد.
... علاوه بر محرماتى كه گفته شد يكى ديگر از محرمات اين است كه اين صراط را كه اختلاف و تخلف پذير نيست واگذاشته و راه هاى ديگر را پيروى كنيد، چون اين عمل، شما را از راه خدا متفرق مى ‏سازد و در ميان شما ايجاد اختلاف مى ‏نمايد، و سرانجام باعث مى ‏شود كه از صراط مستقيم خدا يكسره بيرون شويد.
مقتضاى ظاهر سياق اين است كه مقصود از «صراطى»(راه من) صراط رسول خدا و دين او باشد چون آن جناب است كه مأمور شده اين تكاليف را به مردم برساند.
... و اگر كسى شبهه كند كه صراط از آن خدا است نه از پيغمبر او و يا شخصى ديگر، جوابش اين است كه هيچ مانعى ندارد صراطى را كه از آن خدا است به پيغمبر او هم نسبت دهيم، هم چنان كه در آيه شريفه‏ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ»(12) صراط به جمعى از بندگان كه خداوند به ايشان انعام فرموده از قبيل انبياء، صديقين، شهدا و صالحين نسبت داده شده است.
.... به هر حال خداى تعالى در اين آيات كليات دين را صراط مستقيم خود و صراطى خوانده كه نه در هدايت پيروان و رسانيدن ايشان به هدف، تخلف پذير است و نه در اجزاى آن، و نه در ميان پيروان آن مادامى كه پيروند؛ سپس پيروان را از پيروى ساير راه ها نهى كرده، چون پيروى از آن راه ها باعث تفرقه و اختلاف است، براى اين كه راه هاى ديگر راه هاى هواهاى شيطانى است.(13)

روایات تفسیری
مستحضرید که «صِراطي‏ مُسْتَقيماً» معنای گسترده ای دارد و مسیر الهی یعنی توحید، حق و عدالت، پاکی و تقوا، شریعت و دین الهی، ارزش ها و آموزه های اسلامی و... را در بر می گیرد.
در این میان روایات بسیاری داریم که در مقام تعیین مصداق، مصداق اکمل و اتم آن را قبول ولایت و امامت امیرمؤمنان علی بن ابیطالب (علیه السلام) و سایر ائمه معصومین (علیهم السلام) دانسته اند.
در ادامه به برخی از این روایات اشاره می شود:
در تفسیر «القمی» آمده که «صِراطي‏ مُسْتَقيماً» یعنی امام، «وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ» یعنی غیر امام، «فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ‏» یعنی در باره امام، اختلاف و تفرقه نکنید زیرا اگر اختلاف کردید، از راه امام، منحرف و گمراه می شوید.(14)
عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ‏، "وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ" قَالَ: «آلُ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِمُ السَّلَامُ الصِّرَاطُ الَّذِي دَلَّ عَلَيْهِ»؛ امام باقر (علیه السلام) فرمودند: آن صراطی که این آیه به آن دلالت و راهنمایی می کند، آل محمد (علیهم السلام) هستند.(15)

عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: "وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ"‏. قَالَ: «هُوَ وَ اللَّهِ عَلِيٌّ، هُوَ وَ اللَّهِ الصِّرَاطُ وَ الْمِيزَانُ»؛ ابو حمزه ثمالی می گوید از امام صادق (علیه السلام) از تفسیر این ایه سؤال کردم، ایشان فرمودند: به خدا قسم، آن علی(علیه السلام) است؛ به خدا قسم، او صراط و میزان است.(16)

وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ: أَنَّ النَّبِيَّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هَيَّأَ أَصْحَابَهُ عِنْدَهُ، إِذْ قَالَ وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى عَلِيٍّ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): «وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ»؛ جابر بن عبدالله می گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) اصحابشان را نزد خود فرا خواندند سپس اشاره کردند به علی (علیه السلام) و این آیه «وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ» را خواندند.(17)

عَنِ النَّبِيِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حَدِيثٌ طَوِيلٌ وَ فِيهِ خُطْبَةُ الْغَدِيرِ وَ فِيهَا، «مَعَاشِرَ النَّاسِ ... وَ لَا تَتَفَرَّقُ بِكُمْ السُّبُلُ عَنْ سَبِيلِهِ، مَعَاشِرَ النَّاسِ انَا صِرَاطُهُ الْمُسْتَقِيمُ الَّذِي أَمَرَكُمْ بِاتِّبَاعِهِ، ثُمَّ عَلِيٌّ مِنْ بَعْدِي، مِنْ وُلْدِي مِنْ صُلْبِهِ أَئِمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ»؛ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در خطبه غدیر فرمودند: ای مردم!... سُبُل، شما را ز سبیل الهی، متفرق و منحرف نکند، ای مردم! من آن صراط مستقیمی هستم که خداوند شما را به پیروی از آن دستور داده است، بعد از من، علی بی ابی طالب، از فرزند من و از صلب من، امامانی هستند که شما را به سوی حق و عدالت، راهنمایی می کنند.(18)

«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ قَالَ: وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ‏ قَالَ، تَدْرِي مَا يَعْنِي بِ «صِرَاطِي مُسْتَقِيماً»؟ قُلْتُ، لَا، قَالَ، وَلَايَةَ عَلِيٍّ وَ الْأَوْصِيَاءِ، قَالَ، أَ تَدْرِي مَا يَعْنِي «فَاتَّبِعُوهُ» قَالَ، يَعْنِي عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ، وَ تَدْرِي مَا يَعْنِي‏ «وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ»؟ قُلْتُ، لَا، قَالَ، وَلَايَةَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، وَ اللَّهِ، قَالَ، وَ تَدْرِي مَا يَعْنِي‏ «فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ» قُلْتُ لَا، قَالَ. يَعْنِي سَبِيلَ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلَامُ»؛ راوی می گوید حضرت باقر (علیه السلام) پس از تلاوت این آیه به من فرمودند: می دانی منظور از «صِرَاطِي مُسْتَقِيماً» چیست؟ عرض کردم: خیر. فرمودند: منظور ولایت علی بن ابیطالب و اوصیای الهی است.
حضرت فرمود: می دانی منظور از «فَاتَّبِعُوهُ»(از او پیروی کنید) چیست؟ گفتم خیر. فرمود: علی بن ابیطالب (صلوات الله علیه) است.
حضرت فرمود: می دانی منظور از «وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ» چیست؟ گفتم خیر. فرمود: قسم به خدا، یعنی پیروی از فلانی و فلانی.
حضرت فرمود: می دانی منظور از «فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ» چیست؟ گفتم خیر. فرمود: یعنی سبیل و راه علی (علیه السلام).(19)

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ فِي قَوْلِهِ "وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ‏" قَالَ: «نَحْنُ السَّبِيلُ فَمَنْ أَبَى فَهَذِهِ السُّبُلُ فَقَدْ كَفَرَ»؛ امام باقر (علیه السلام) در تفسیر این آیه شریفه فرمودند: ما سَبیل (عَنْ سَبِيلِهِ) هستیم؛ پس کسی که از پذیرش، خودداری کند، همان «سُبُل» است و کافر شده است.(20)

پی نوشت ها:
1. انعام: 6/ 153.
2. قرشی، قاموس قرآن، انتشارات: دار الکتب الاسلامیه ـ تهران، ج ‏3، ص 223.
3. احزاب: 33/ 4.
4. نساء: 4/ 76.
5. انعام: 6/ 55.
6. بقره: 2/ 177.
7. نساء: 4/ 90.
8. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات: ناصر خسرو ـ تهران، ج ‏1، ص 103.
9. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، محقق: داوودی، انتشارات: دار الشامیه ـ بیروت، ص 483.
10. صاحب، اسماعيل بن عباد، المحيط فى اللغة، محقق/مصحح: آل ياسين، ناشر: عالم الكتب‏ ـ بيروت‏، 1414ه.ق، چاپ اول‏، ج ‏8، ص 106.
11. قاموس قرآن، پیشین، ج‏ 4، ص 123.
12. حمد: 1/ 6و7.
13. طباطبایی، محمد حسین، تفسير الميزان، ترجمه موسوی همدانی، انتشارات: جامعه مدرسین، دفتر انتشارات اسلامی ـ قم، ج ‏7، ص 520 و 521.
14. قمى، على بن ابراهيم‏، تفسير القمي‏، محقق: موسوى جزايرى، ناشر: دار الكتاب‏- قم‏، ج ‏1، ص 221.
15. حویزی، تفسير نور الثقلين، مصحح: رسولی، ناشر: اسماعیلیان ـ قم، ج 1، ص 778؛ بحرانی، تفسیر البرهان فی تفسیر القرآن، موسسة البعثة، قسم الدراسات الاسلامیه ـ قم، ج ‏2، ص 498.
16. البرهان في تفسير القرآن، پیشین، ج ‏2، ص 498؛ تفسير نور الثقلين، پیشین، ج ‏1، ص 779.
17. البرهان في تفسير القرآن، پیشین، ج ‏2، ص 499.
18. تفسير نور الثقلين، پیشین، ج ‏1، ص 779.
19. عياشى، التفسير(تفسير العياشي)، محقق: رسولى، ناشر: مكتبة العلمية الاسلامية- تهران‏، 1380 ه. ق‏، چاپ اول، ج ‏1، ص 384؛ تفسیر نور الثقلین، پیشین، ج 1، ص 778؛ البرهان في تفسير القرآن، پیشین، ج ‏2، ص 498.
20. تفسير القمي، پیشین، ج ‏1، ص 221.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید