عرضه اعمال
اعمال و رفتار ما روزانه به چه افرادی عرضه می شود؟
برای عرضه اعمال و نیز این که برخی شاهد و ناظر اعمال هستند، هم از قرآن کریم و هم از روایات معصومین (علیهم السلام) می توان شاهد آورد.
عرضه اعمال از دیدگاه قرآن کریم
در این زمینه می توان به آیات ذیل، اشاره نمود:
«وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُون»؛ بگو: عمل كنيد! خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را مى بينند! و به زودى، به سوى داناى نهان و آشكار، بازگردانده مى شويد؛ و شما را به آنچه عمل مى كرديد، خبر مى دهد!(1)
«فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهيدا»؛ حال آن ها چگونه است آن روزى كه از هر امتى، شاهد و گواهى (بر اعمالشان) مى آوريم، و تو را نيز بر آنان گواه خواهيم آورد؟(2)
عرضه اعمال از دیدگاه روایات
عرضه اعمال در روایات، بسیار است و به موارد متعددی اشاره است:
عرضه اعمال بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در زمان حیات و بعد از حیات ایشان
عرضه اعمال بر ائمه معصومین (علیهم السلام)
عرضه اعمال بر امام زنده و امام همان عصر و زمان
عرضه اعمال در زمان های مختلف؛ مانند هر روز صبح، هر روز، صبح و شب، دوشنبه و پنجشنبه، شب جمعه، روز جمعه، اول هر ماه، نیمه شعبان، و...
عرضه اعمال بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)
عرضه همه اعمال، خوب و بد
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ: «مَا لَكُمْ تَسُوءُونَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ رَجُلٌ كَيْفَ نَسُوؤُهُ فَقَالَ أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ أَعْمَالَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيْهِ فَإِذَا رَأَى فِيهَا مَعْصِيَةً سَاءَهُ ذَلِكَ فَلَا تَسُوءُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ سُرُّوهُ»؛ راوی می گويد: از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه می فرمود: شما را چه مى شود كه پیامبر (صلّى اللّٰه عليه و آله) را ناخوش و اندوهگين می كنيد؟ مردى گفت: ما او را ناخوش می كنيم؟! حضرت فرمودند: مگر نمی دانيد كه اعمال شما بر آن حضرت عرضه مى شود و چون گناهى در آن بيند، اندوهگينش می كند؟ پس نسبت به پیامبر، بدى نكنيد و او را (با عبادات و طاعات خويش) مسرور سازيد.(3)
عرضه روزانه
«فَإِنَّ أَعْمَالَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيَ كُلَ يَوْمٍ فَمَا كَانَ مِنْ حَسَنٍ اسْتَزَدْتُ اللَّهَ لَكُمْ وَ مَا كَانَ مِنْ قَبِيحٍ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَكُمْ»؛ رسول خدا (صلى الله عليه و آله) فرمودند: كارهاى شما هر روز به من نشان داده مى شود؛ اگر خوب باشد، از خدا مى خواهم بر كارهاى شما بيفزايد و اگر زشت باشد، برايتان از خدا آمرزش مى طلبم.(4)
هر روز صبح
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) قَالَ: «تُعْرَضُ الْأَعْمَالُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَعْمَالُ الْعِبَادِ كُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا فَاحْذَرُوهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى "اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ"»؛ امام صادق (علیه السلام) فرمودند: در هر بامداد، كارهاى نيک و بد بندگان بر پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله) عرضه مى شود؛ پس مواظب باشيد؛ و همين است معناى سخن خداوند متعال: "عمل كنيد؛ زيرا بزودى خدا و رسول او عمل شما را مى بينند"(5)
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) قَالَ «إِنَّ أَعْمَالَ الْعِبَادِ تُعْرَضُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) كُلَ صَبَاحٍ- أَبْرَارِهَا وَ فُجَّارِهَا فَاحْذَرُوا- فَلْيَسْتَحْيِ أَحَدُكُمْ أَنْ يَعْرِضَ عَلَى نَبِيِّهِ الْعَمَلَ الْقَبِيح»؛ امام صادق (علیه السلام) فرمودند: هر بامداد كارهاى بندگان، از نيك و بد، به رؤيت پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله) مى رسد؛ مواظب باشيد! و هر يک از شما بايد شرم كند از اين كه كار زشت بر پيامبرش عرضه كند.(6)
هر روز جمعه
«يَا عَلِيُّ إِنَّ أَعْمَالَ شِيعَتِكَ تُعْرَضُ عَلَيَّ كُلَّ يَوْمِ جُمُعَةٍ فَأَفْرَحُ بِصَالِحِ مَا يَبْلُغُنِي مِنْ أَعْمَالِهِمْ وَ أَسْتَغْفِرُ لِسَيِّئَاتِهِمْ»؛ ای علی! اعمال شیعیان تو هر جمعه به من عرضه می گردد، از کارهای شایسته ای که از آن ها به من می رسد شاد می شوم و برای بدی هایشان استغفار می کنم.(7)
در برزخ و پس از رحلت پیامبر، هر دوشنبه و پنج شنبه
«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حَيَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ وَ مَمَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ أَمَّا حَيَاتِي فَتُحَدِّثُونِّي وَ أُحَدِّثُكُمْ وَ أَمَّا مَوْتِي فَتُعْرَضُ عَلَيَ أَعْمَالُكُمْ عَشِيَّةَ الْإِثْنَيْنِ وَ الْخَمِيسِ فَمَا كَانَ مِنْ عَمَلٍ صَالِحٍ حَمِدْتُ اللَّهَ عَلَيْهِ وَ مَا كَانَ مِنْ عَمَلٍ سَيِّئٍ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَكُم»؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: زندگی و مرگ من هر دو برای شما مایه خیر است، اما خیر زندگی ام برای شما این است که با من سخن می گویید و من نیز با شما سخن می گویم (و دینتان را از من می آموزید) و اما خیری که در مرگ من برای شماست این است که اعمال شما غروب دوشنبه و پنج شنبه بر من عرضه می شود پس بر عمل شایسته شما خدای را سپاس می گویم و از عمل ناشایست شما برایتان از خداوند طلب مغفرت می نمایم.(8)
هر شب جمعه
عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (عليه السلام) قَالَ: «إِنَّ أَعْمَالَ الْعِبَادِ تُعْرَضُ عَلَى نَبِيِّكُمْ كُلَّ عَشِيَّةِ الْخَمِيسِ فَلْيَسْتَحْيِي أَحَدُكُمْ أَنْ تُعْرَضَ عَلَى نَبِيِّهِ الْعَمَلُ الْقَبِيحُ»؛ امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: هر شامگاه پنجشنبه (هر شب جمعه) اعمال بندگان، به پيامبر (صلى الله عليه و آله) عرضه می شود؛ پس هر يک از شما بايد حیا كند از اين كه كار زشت بر پيامبرش عرضه كند.(9)
عرضه اعمال بر ائمه معصومین (علیهم السلام)
عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ "اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ" قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ»؛ از امام صادق (علیه السلام) در باره آیه «عمل كنيد؛ زيرا به زودى خداوند و رسول خدا و مؤمنان، عمل شما را مى بينند» پرسیدم، فرمودند مراد از مؤمنان، ائمه هستند.(10)
«تُعْرَضُ الْأَعْمَالُ يَوْمَ الْخَمِيسِ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلَى الْأَئِمَّةِ (علیهم السلام)»؛ هر پنجشنبه، اعمال انسان بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) و بر ائمه معصومین (علیهم السلام) عرضه می شود.(11)
عرضه اعمال بر امام زنده
امام زمان (علیه السلام) در توقیع به شیخ مفید:
«لَا يَعْزُبُ عَنَّا شَيْءٌ مِنْ أَخْبَارِكُمْ»؛ هیچ یک از اخبار شما از دید ما پنهان نمى ماند.(12)
هر روز و شب
«قُلْتُ لِلرِّضَا (علیه السلام) ادْعُ اللَّهَ لِي وَ لِأَهْلِ بَيْتِي قَالَ أَ وَ لَسْتُ أَفْعَلُ وَ اللَّهِ إِنَّ أَعْمَالَكُمْ لَتُعْرَضُ عَلَيَّ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ فَاسْتَعْظَمْتُ ذَلِكَ فَقَالَ أَ مَا تَقْرَأُ كِتَابَ اللَّهِ "قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ"»؛ راوی می گوید به حضرت رضا (عليه السلام) عرض كردم: براى من و خانواده ام به درگاه خدا دعا بفرما. فرمود: مگر من دعا نمی كنم؟! به خدا كه اعمال شما در هر صبح و شام بر من عرضه مى شود. راوی گويد: من اين مطلب را بزرگ شمردم [بر من سنگین آمد]، امام به من فرمود: مگر تو كتاب خداى عز و جل را نمی خوانى كه فرمايد: «بگو (اى محمد) در عمل كوشيد كه خدا و رسولش و مؤمنان كردار شما را می بينند»(13)
عرضه اعمال در هر روز
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ قَالَ: «قُلْتُ لِلرِّضَا (عليه السلام) إِنَّ قَوْماً مِنْ مَوَالِيكَ سَأَلُونِي أَنْ تَدْعُوَ اللَّهَ لَهُمْ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّي لَتُعْرَضُ عَلَيَ فِي كُلِّ يَوْمٍ أَعْمَالُهُمْ»؛ «عبد اللّه بن ابان» خدمت امام رضا (علیه السلام) عرض كرد: گروهى از دوستان شما از من خواسته اند كه از شما تقاضا كنم برای ایشان دعا كنيد. حضرت فرمودند: به خدا قسم! هر روز اعمال آن ها را بر خدا عرضه مى كنم.(14)
روز پنجشنبه
عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ قَالَ: «دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) فَقَالَ لِي يَا دَاوُدُ أَعْمَالُكُمْ عُرِضَتْ عَلَيَّ يَوْمَ الْخَمِيسِ فَرَأَيْتُ لَكَ فِيهَا شَيْئاً فَرَّحَنِي وَ ذَلِكَ صِلَتُكَ لِابْنِ عَمِّكَ أَمَا إِنَّهُ سَيُمْحَقُ أَجَلُهُ وَ لَا يَنْقُصُ رِزْقُكَ قَالَ دَاوُدُ كَانَ لِي ابْنُ عَمٍّ نَاصِبٌ كَثِيرُ الْعِيَالِ مُحْتَاجٌ فَلَمَّا خَرَجْتُ إِلَى مَكَّةَ أَمَرْتُ لَهُ بِصِلَةٍ فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) أَخْبَرَنِي بِهَذَا»؛ «داود رقی» می گوید: نزد امام صادق (عليه السلام) نشسته بودم كه حضرت بى مقدمه فرمود: اى داوود! روز پنجشنبه اعمال شما به من عرضه شد. در ميان كارهايى كه از تو به رؤيت من رسيد، كمكى بود كه به پسر عمويت، فلانى، كردى و من از اين كار خوشحال شدم. اين صله و كمك تو نابودى عمر او و كوتاه شدن اجلش را سرعت بخشيد. داوود مى گويد: پسر عمويى داشتم كه فردى معاند و دشمن اهل بيت و پليد بود. خبردار شدم كه او و خانواده اش در وضع مالى بدى به سر مى برند. لذا پيش از آن كه راهى مكه شوم، مبلغى خرجى برايش حواله كردم. چون به مدينه رفتم، امام صادق (عليه السلام) مرا از اين كار خبر داد.(15)
هر پنجشنبه، اول هر ماه، نیمه شعبان
«...فَإِنَّ الْأَعْمَالَ تُعْرَضُ كُلَّ خَمِيسٍ وَ كُلَّ رَأْسِ شَهْرٍ وَ أَعْمَالَ السَّنَةِ تُعْرَضُ فِي النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَإِذَا عَوَّدْتَ نَفْسَكَ عَمَلًا فَدُمْ عَلَيْهِ سَنَةً»؛ تمام اعمال در هر پنج شنبه و در اول ماه و اعمال یک سال در نیمه شعبان عرضه می شود. پس اگر می خواهی عملی را به نفست عادت دهی آن را یک سال ادامه بده.(16)
نکته:
در احادیث، زمان های متفاوتی برای عرضه اعمال ذکر شده است: هر صبح، هر شب، هر دوشنبه و پنجشنبه، شب های جمعه، ابتدای هر ماه، نیمه شعبان و...؛ لذا ممکن است کسی تصور کند بین روایات، تعارض وجود دارد، از اینرو برخی از عالمان دینی، چند وجه بیان کرده اند تا روشن شود که روایات، قابل جمع هستند و تعارضی با هم ندارند:
1. اعمال صبح تا شب، در هر شب عرضه می شود؛ اعمال شب تا صبح، در هر صبح عرضه می شود؛ مجموع اعمال روزهای آغاز هفته تا دوشنبه، در هر دوشنبه عرضه می شود؛ مجموع اعمال هر هفته، در پنجشنبه عرضه می شود؛ مجموع اعمال ماه، در پنجشنبه آخر ماه یا نخستین روز ماه بعد عرضه می شود؛ مجموع اعمال سال، در نیمه شعبان و مجموع اعمال عمر در شب اول قبر بر اهل بیت (علیهم السلام) عرضه می گردد.(17)
2. کیفیت عرضه در زمان های مختلف متفاوت است، در برخی زمان ها به صورت اجمالی عرضه می گردد و در برخی با جزئیات.(18)
3. امامان دارای درجات وجودی متفاوتی بوده و در هر زمان، عرضه بر یکی از این رتبه ها صورت می گیرد.(19)
سؤال و جواب
ممکن است گفته شود عرضه اعمال، با ستارالعیوبی خداوند در تعارض نیست؟
در جواب باید گفت خیر؛ منافاتی بین این دو نیست؛ در این زمینه نکاتی عرض می شود:
1. آگاهی و اطلاع حضرات معصومین (علیهم السلام) از اعمال انسان ها، حقیقتی جدای از علم خداوند به اعمال انسان ها نیست، و در راستای علم الهی است.
2. حضرات معصومین (علیهم السلام) خلیفه خداوند و حجت های الهی در روی زمین هستند، آن ها رابط بین خداوند و بین مردم محسوب هستند؛ آگاهی و اطلاع ایشان از حقایق عالَم و در همین راستا آگاهی ایشان از اعمال بندگان، لازمه این مقام و جایگاه است.
3. حضرات معصومین (علیهم السلام) مظهر اسماء و صفات الهی هستند، یکی از آن اسماء و صفات، ستار بودن است. لذا اطلاع ایشان بر اعمال انسان ها هرگز موجب افشای سر افراد نمی گردد.
4. آگاهی و نظارت حضرات معصومین (علیهم السلام) بر اعمال مردم، همانند نظارت خداوند، در راستای تربیت و رشد بندگان، آثار سازنده فراوانی دارد؛ از جمله این که اطلاع ایشان سبب می شود تا برای افراد دعا کرده و شفاعت نمایند که خداوند آن عمل را بر بنده خود ببخشد و گنهکاران را از ورطه انحراف نجات دهد .
5. ستارالعيوب بودن خداوند، به طور مطلق و بدون حساب و کتاب نیست، یعنی این گونه نیست که در باره همه و در هر حال، ستارالعیوب بودن، اجرا شود، بلکه آشکار شدن عيب برخی از افراد، به خاطر نوع عملکرد اختياری خود آن ها است، مثلا کسی که گناهی را عمدی تکرار می کند و از انجام آن، پروایی ندارد، قرار نیست مشمول ستارالعیوبی قرار گیرد.
6. آن آشکار کردن اسرار و پرده دری که گفته می شود خداوند انجام نمی دهد و ستارالعیوب است، آشکار کردن و مفتضح نمودن انسان های معمولی نزد یکدیگر است؛ نه پیش اولیای الهی و حضرات معصومین (علیهم السلام) که چشم آن ها چشم خدا و نوع نگاهشان نوع نگاه خداست که عیوب را بر ملا نمی کنند بلکه درمان می کنند.
نکته:
ممکن است برخی از این موارد، هم پوشانی داشته باشد، ولی ذکر آن ها به صورت مجزا، برای تاکید و نیز روشن تر شدن مسئله بوده است.
پی نوشت ها:
1. توبه: 9/ 105.
2. نساء: 4/ 41.
3. کلینی، الكافي، محقق/مصحح: غفاری و آخوندی، انتشارات دارالکتب اسلامیه ـ تهران، 1407ق، چاپ چهارم، ج 1، ص 219، ح 3.
4. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، محقق/مصحح: كوچه باغى، محسن بن عباسعلى، ناشر: مكتبة آية الله المرعشي النجفي ـ قم، 1404ق، چاپ دوم، ج 1، ص 444؛ ابن بابويه، من لا يحضره الفقيه، محقق/مصحح: غفارى، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ـ قم، 1413ق، چاپ دوم، ج 1، ص 191، ح 582.
5. الکافی، پیشین، ج 1، ص 219، ح 1.
6. قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمي، محقق: موسوى جزايرى، ناشر: دار الكتاب- قم، ج 1، ص 304.
7. ابن بابويه، محمد بن على (صدوق)، فضائل الشيعة، ناشر: أعلمى ـ تهران، بى تا، چاپ اول، ص 18.
8. ابن بابويه، محمد بن على، معاني الأخبار، محقق/مصحح: غفارى، على اكبر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم ـ قم، 1403ق، چاپ اول، ص 411.
9. بصائر الدرجات، پیشین، ج 1، ص 426، ح 14.
10. الکافی، پیشین، ج 1، ص 219، ح 2.
11. بصائر الدرجات، پیشین، ج 1، ص 426، ح 16.
12. مفيد، محمد بن محمد، كتاب المزار- مناسك المزار، محقق/مصحح: ابطحى، محمد باقر، ناشر: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد- قم، 1413ق، چاپ اول، المقدمة، ص 8؛ طوسی، تهذيب الأحكام، محقق/مصحح: خرسان، ناشر: دار الكتب الإسلاميه ـ تهران، 1407ق، چاپ چهارم، مقدمةج 1، ص 38.
13. بصائر الدرجات، پیشین، ج 1، ص 429، ح 2؛ الکافی، پیشین، ج 1، ص 219، ح 4.
14. بصائر الدرجات، پیشین، ج 1، ص 431، ح 11.
15. همان، ج 1، ص 429، ح 3.
16. مجلسی، بحار الأنوار، ناشر: دار إحياء التراث العربي ـ بيروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 84، ص 37، ح 25.
17. مازندرانى، محمد صالح بن احمد، شرح الكافي- الأصول و الروضة، محقق/مصحح: شعرانى، ابوالحسن، ناشر: المكتبة الإسلامية ـ تهران، 1382ق، چاپ اول، ج 5، ص 339.
18. ر.ک: ابن طاووس، على بن موسى، الدروع الواقية، ناشر: مؤسسة آل البيت عليهم السلام ـ بيروت، 1415ق/1995م، چاپ اول، ص 268؛ وسائل الشیعه، ج 10، ص 420، پاورقی.
19. الشيخ أحمد آل طوق، رسائل آل طوق القطيفي، الناشر: شركة دار المصطفى (ص) لإحياء التراث، ١٤٢٢ هـ.ق، الطبعة الاولی، ج ۳، صص 127 و 128.
برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید
