احتکار و عاقبت محتکر

طبق قرآن و سنت، احتکار چه عواقبی دارد و شامل چه کالاهایی است؟

احتکار رذیله ای است که همواره مورد نهی آموزه های دینی بوده و امری مذموم شمرده می شود. در روایات مربوط به احتکار تعابیر تند و شدیدی درباره محتکر بیان شده و فرجام اخروی او نیز تباه و سیاه است. در این نوشتار به برخی از روایات که در کتاب «حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله)» جمع آوری شده است اشاره می کنیم و در پایان تحلیل مختصری از پژوهش های صورت گرفته درباره آنها ارائه می دهیم. لازم به یادآوری است که منبع مدارک اصلی روایات در کتاب «حکم النبی الاعظم» مذکور است و نیاز به ذکر مجدد آنها نیست.

در کتاب فوق از پیامبر گرامی اسلام روایات زیر ذکر شده است:
- «مَن جَمعَ طَعاما يَتَربّصُ بهِ الغَلاءَ أربَعينَ يَوما فقد بَرِئَ من اللّهِ وبَرِئَ اللّهُ مِنهُ» هر كس خوراكى را به اميد گران شدن، چهل روز انبار كند، از خداوند بيزارى جسته و خدا نيز از او بيزار است
- «أيُّما رجُلٍ اشْتَرى طَعاما فكَبسَهُ أربَعينَ صَباحا يُريدُ بهِ غَلاءَ المُسلِمينَ، ثُمَّ باعَهُ فتَصدّقَ بثَمنِهِ لَم يَكُنْ كَفّارَةً لِما صَنَعَ» هر كس خوراكى را بخرد و براى اين كه آن را به مسلمانانْ گران بفروشد، چهل روز انبار كند، اگر [پس از چهل روز،] آن را بفروشد و همه درآمد آن را هم صدقه بدهد، كفّاره گناه او نخواهد شد.
- «مَنِ احْتَكَرَ فَوقَ أربَعينَ يَوما، فإنَّ الجَنّةَ تُوجَدُ رِيحُها مِن مَسيرَةِ خَمسِمائةِ عامٍ، وإنّهُ لَحَرامٌ علَيهِ» هر كس بيش از چهل روز احتكار كند، بوى بهشت- كه از مسافت پانصد سال به مشام مى‏رسد- بى‏ترديد بر او حرام است.
- «الجالِبُ مَرزوقٌ، وَالمُحتَكِرُ مَلعونٌ» طلب كننده روزى، رزق مى‏يابد و احتكار كننده، ملعون است.
- «مَن تَمَنَّى الغَلاءَ عَلى امَّتي لَيلَةً، أحبَطَ اللّهُ عَمَلَهُ أربَعينَ سَنَةً» هر كس يك شب گرانى را براى امّت من بخواهد، خداوند، عملِ چهل سالش را تباه مى‏سازد.
- «يُحشَرُ الحاكِرونَ وقَتَلَةُ الأَنفُسِ في دَرَجَةٍ، ومَن دَخَلَ في شَي‏ءٍ مِن سِعرِ المُسلِمينَ يُغليهِ عَلَيهِم كانَ حَقّا عَلَى اللّهِ أن يُعَذِّبَهُ في مُعظَمِ النّارِ يَومَ القِيامَةِ» [به روز قيامت،] احتكار كنندگان و قاتلان مردم، در يك رتبه برانگيخته مى‏شوند. و هر كس در بخشى از [بازار و] قيمت [كالاهاى‏] مسلمانان راه يابد تا آن را بر ايشان گران كند، سزاوار است كه خداوند در روز قيامت، او را در بخش بزرگِ آتش در آورَد.(1)

در برخی از روایات احتکار صرفا در موارد و مصادیق خاصی دانسته شده است. مانند این روایت: عن ابی عبدالله (علیه السلام) : «لَيْسَ الْحُكْرَةُ إِلَّا فِي الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ وَ السَّمْنِ»(2) احتکار صرفا در گندم، جو، خرما، کشمش و روغن است.

برخی از پژوهشگران درباره اینکه آیا احتکار مختص موارد و مصادیق خاص است یا خیر نوشته اند:
1. به قول مشهور فقهاء، احتكار تنها در گندم، جو، خرما، كشمش و روغن ثابت است. 2. ثبوت آن در روغن زيتون و نمك اختلافى است؛ هر چند بسيارى از فقيهان، احتكار را در روغن زيتون ثابت دانسته‌اند. 3. شكّى نيست كه احتكار اگر به قصد ضرر زدن به مسلمانان و يا موجب اختلال در نظام زندگى اجتماعى آنان شود حرام است 4. البته نه به عنوان احتكار بلكه به عنوان ثانوى كه همان حرمت اضرار به مسلمانان يا حرمت ايجاد اختلال در نظام زندگى آنان است. از اين جهت فرقى در حرمت بين موارد ذكر شده و غير آن نيست و هر نوع حبس كردن موادّ غذايى و غير غذايى از چيزهايى كه در زندگى به آن احتياج است را مى‌تواند شامل شود.(3)

برخی دیگر از پژوهش گران عدم انحصار احتکار در مصادیق خاص را اینگونه بیان داشته اند:
اين احتمال وجود دارد كه اجناس ضرورى در آن زمان(زمان صدور روایت) منحصر به همين موارد بوده كه در روايت فوق ذكر شده است، به طورى كه احتكار اين اجناس موجب ايجاد بحران اقتصادى در جامعه اسلامى مى‌گرديد؛ اما بدون شك امروزه نيازهاى بشر گسترش پيدا كرده و چيزى كه در گذشته ضرورتى نداشته، امروزه ضرورى شده است.بنابراين اگر احتكار غير اجناس ياد شده همان بحران را ايجاد كند، همه اجناس و كالاها مثل هم خواهند بود.

بدون شك، احكام شرعى تابع ملاكات است؛ زيرا احكام شرعى براساس مصالح و مفاسد تشريع شده است، و اين امر ايجاب مى‌كند كه حكم حرمت احتكار علاوه بر مواردى كه در روايات بدانها تصريح شده، شامل غير آنها نيز بشود. صاحب جواهر نيز اين ديدگاه را انتخاب كرده و چنين گفته است:
«ذخيره كردن هر چيزى كه مورد نياز انسان‌ها است و مضطرّ به آن مى‌باشند از قبيل خوردنى، نوشيدنى، پوشيدنى و غير اينها، مانند حكم احتكار است. حكم حرمت به زمان خاص يا جنس خاص و نوع خاصى از عقد، محدود نيست.(4)

حاصل اینکه: از مجموع روایات وارده در باب احتکار به دست می آید که احتکار مساله ای مذموم از منظر دین مبین اسلام است و در دنیا و آخرت شقاوت و خسران را به دنبال دارد. ضمن اینکه گستره مساله احتکار و اهمیت آن در نظام اقتصادی اسلام و جامعه، انحصار آن را در کالاهای خاص نمی پذیرد و با ارائه ملاکی مشخص و کلی، فراگیری حکم احتکار را در کالاهای دیگر تأیید می کند.

پی نوشت ها:
1. محمدى رى‏ شهرى، محمد، حكم النبى الأعظم «صلى الله عليه و آله و سلم»، 7جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، 1429ق، چاپ: 1، قم، ج 7، ص 38.
2 . كلينى، ابو جعفر، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - الإسلامية)، 8 جلد، دار الكتب الإسلامية، 1407ق، چاپ چهارم، تهران – ايران، ج 5، ص 164
3 . جمعى از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت (عليهم السلام)، 3 جلد، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت (عليهم السلام)، 1426ق، چاپ اول، قم - ايران، ج ‌1، ص 268.
4 . جمعى از مؤلفان، مجله فقه اهل بيت عليهم السلام (فارسى)، 56 جلد، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت (عليهم السلام)، بی تا، چاپ اول، قم - ايران، ج ‌43، ص 89

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید