تفسیر دعای فرج

تاریخچه، منبع و مراد از «بلای عظیم» و مخاطب «یا محمد یا علی یا علی یا محمد» در دعای شریف «اللهم عظم البلاء و برح الخفاء...» چیست؟

دعای «اللهم عظم البلاء و برح الخفاء...» در منابع متعددی از کتب روایی و کتب ادعیه ذکر شده است. اصل دعای مذکور در منابع روایی با اندک تفاوتی این گونه آمده است: اللَّهُمَّ عَظُمَ‏ البَلاءُ، وبَرِحَ‏ الخَفاءُ، وَانكَشَفَ الغِطاءُ، وَانقَطَعَ الرَّجاءُ، وضاقَتِ الأَرضُ ومُنِعَتِ السَّماءُ، وأَنتَ المُستَعانَ وإلَيكَ المُشتَكى‏، وعَلَيكَ المُعَوَّلُ فِي الشِّدَّةِ وَالرَّخاءِ.اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، اولِي الأَمرِ الَّذينَ فَرَضتَ عَلَينا طاعَتَهُم، وعَرَّفتَنا مَنزِلَتَهُم، فَفَرِّج عَنّا بِحَقِّهِم فَرَجاً عاجِلًا قَريباً، كَلَمحِ البَصَرِ، أو هُوَ أقرَبُ.يا مُحَمَّدُ يا عَلِيُّ، يا عَلِيُّ يا مُحَمَّدُ، اكفِياني فَإِنَّكُما كافِيايَ، وَانصُراني فَإِنَّكُما ناصِرايَ، يا مَولانا يا صاحِبَ الزَّمانِ، الأَمانَ، الأَمانَ، الأَمانَ، الغَوثَ، الغَوثَ، الغَوثَ، أدرِكني، أدرِكني، أدرِكني، السّاعَةَ، السّاعَةَ، السّاعَةَ، العَجَلَ، العَجَلَ، العَجَلَ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ، بِمُحَمَّدٍ وآلِهِ الطّاهِرينَ .(1) ترجمه دعا: خدايا! بلا، بزرگ شده و نهان، آشكار شده و پرده، كنار رفته و زمين با همه گستردگى و فراگيرى‏اش، تنگ شده است و اى خداى من، شِكوه‏ ها و دردها را نزد تو مى‏ آورند و تكيه‏ گاه در سختى و راحتى، تويى. خدايا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست؛ كسانى كه ما را به اطاعتشان فرمان دادى. جایگاه و منزلتشان را به ما شناساندی. پس به حق آنان گره مشکلات از ما بگشای، گشایشی سریع و نزدیک مانند چشم به هم زدن یا نزدیک تر از آن. اى محمّد، اى على! اى على، اى محمّد! مرا كفايت كنيد، كه شما كفايت كننده من هستيد. مرا يارى كنيد، كه شما ياوران من هستيد. اى مولاى من، اى صاحب الزمان! امان، امان، امان، به فرياد برس، به فرياد برس، به فرياد برس. مرا درياب، مرا درياب، مرا دریاب. در این لحظه، در این لحظه، در این لحظه، سریع، سریع، سریع. ای مهربان ترین مهربانان. به حق محمد و آل طاهرین ایشان. در نوشتار پیش رو به چند مطلب درباره دعای فوق می پردازیم: 1. منبع و تاریخچه صدور دعای شریف «اللهم عظم البلاء و برح الخفاء» كهن‏ ترين منبع اين دعا كتاب «كنوز النجاح» مرحوم طبرسى صاحب تفسير مجمع البيان (سده ششم) است. امّا امروزه اين كتاب در دسترس ما نيست. از اين رو، ما آن را به نقل از «جنّة المأوى» مرحوم حاجى نورى آورديم. بنابر نقل مرحوم طبرسى، امام زمان (علیه السلام) اين دعا را به ابوالحسن محمّد بن احمد بن ليث - كه از ترس مرگ و اعدام فرارى بود و به مقابر قريش در بغداد پناه برده بود-، ياد داد كه موجب نجات وى شد. اين دعا در منابع پسين نيز با تفاوت‏ هايى آمده است. (2) در برخى از منابع، دعاىِ ياد شده را به امام زمان (علیه السلام) منسوب دانسته ‏اند؛ امّا شأن صدور آن را بيان نكرده ‏اند.(3) برخى نيز بدون انتساب به امام عصر (علیه السلام)، آن را براى اعمال عبادى مربوط به امام زمان(4) و يا امامان ديگر(5) توصيه كرده ‏اند. بنا بر اين، افزون بر ناتمامى سند، مصدر اصلى و كهن اين دعا در اختيار ما نيست.(6) 2. منظور از «بلاء عظیم» چیست؟ در اینکه مقصود از جمله «بلا بزرگ شده و نهان‏ ها آشكار شده و اميدها نااميد شده و پرده، كنار رفته و زمين، تنگ شده و آسمان [از باريدن‏]، بخل ورزيده است» چیست؟ باید گفت تعابیر مذکور که همه در یک سیاق قرار دارند کنایه و اشاره به سختی ها و دشواری های است که برای مومنان در دنیا وجود دارد. از این رو در تفسیر جمله «وضاقَتِ الأَرضُ، ومُنِعَتِ السَّماءُ» در دانشنامه امام مهدی (علیه السلام) می خوانیم: جمله «وضاقَتِ الأَرضُ، ومُنِعَتِ السَّماءُ»، شايد اشاره به دشوارى و سختى مؤمنان در دنيا دارد كه با غيبت‏ امام عصر (عليه السلام) شدّت بيشترى گرفته است. هم چنان كه مى‏ تواند ناظر به زمان صدور و وضعيت محمّد بن احمد بن ابو ليث باشد كه دچار سختى و دشوارى فراوان بود و از ترس كشته شدن، به مقابر قومش پناه برده بود.(7) بنابراین «بلاء عظیم» تفسیر خاصی ندارد جز دو احتمال یکی غیبت امام زمان (علیه السلام) و دیگری مشکلات مومنان. که هر دو احتمال در باره دعای مذکور کاملا به جا و مناسب با محتوا و فضای صدور آن است. علاوه بر اینکه ما در این دعا با خدا سخن می گوییم و او را یاور و مددکار می دانیم در رفع گرفتاری ها و مشکلاتی که در جملات نخستین دعا بدان ها اشاره می کنیم و جریان غیبت امام زمان (علیه السلام) نیز یکی از مشکلاتی است که با توجه به اهمیت حیاتی و فوق العاده آن می توان از آن به «بلاء عظیم» تعبیر کرد که مایه ابتلا و امتحان انسانها در دنیا قرار گرفته است. 3. مخاطب و منظور از «یا محمد و یا علی» چه کسانی هستند؟آیا خطاب مذکور شاهدی بر رجعت است؟ از شواهد موجود در متن دعای فوق استفاده می شود که منظور از «یا محمد و یا علی» فقط رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) و امیرالمومنین علی (علیه السلام) است. زیرا در جملات قبل «پیامبر و آل او» ذکر شده و به عنوان «اولی الامر» معرفی شده اند و وجوب اطاعت از آنان و جایگاه و منزلت ایشان و درخواست گشایش و فرج از آنان مطرح شده است و در پایان نیز امام زمان (علیه السلام) به صورت مجزا و مستقل مورد خطاب قرار گرفته و تعجیل در ظهور آن حضرت از خداوند درخواست می شود. علاوه بر اینکه اگر بخواهیم «یا محمد و یا علی» را به سایر ائمه نیز سرایت دهیم برخی از ائمه که دارای نام محمد و علی نیستند مانند امام حسن و امام حسین و امام صادق و امام کاظم و امام حسن عسکری(علیهم السلام) از قلم می افتند. از این رو خطاب «یا محمد یا علی یا علی یا محمد» مختص حضرت رسول و امام علی (علیهما السلام) است. و توجه به سایر ائمه را در این دعا از جملات قبل که در صلوات بر پیامبر و اهل بیت او ذکر شده است و همه آنان به عنوان «اولی الامر» معرفی شده اند باید جستجو کرد و تعبیر «یا محمد و یا علی» شامل آنان نمی شود. نکته آخر اینکه هیچ گونه شاهدی در دعای مذکور مبنی بر رجعت وجود ندارد و نمی توان از خطاب «یا محمد و یا علی» دلالت دعای فوق را بر مساله رجعت استنباط کرد.

پی نوشت ها :

1. كفعمى، ابراهيم بن على عاملى‏، المصباح للكفعمي(جنة الأمان الواقية)، ناشر: دارالرضی،(1405ق) چاپ دوم. قم: ص 176 سایر منابع: المزار الكبير: ص 591، المزار للشهيد الأوّل: ص 210، جمال الاسبوع: ص 181، بحار الأنوار: ج 53 ص 275.

2. كفعمى، ابراهيم بن على عاملى‏، المصباح للكفعمي(جنة الأمان الواقية)، ناشر: دارالرضی،(1405ق) چاپ دوم، قم، ص 176.

3. ابن مشهدی، محمد بن جعفرالمزار الكبير محقق: جواد قیومی اصفهانی ناشر: دفتر تبلیغات اسلامی وابسته به حوزه علمیه قم، (1419ق) چاپ اول، قم : ص 591، منبع دیگر: المزار، شهيد اوّل: ص 210.

4. ر. ك: ابن طاووس، علی بن موسی، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، ناشر: دارالرضی،(1330ق) چاپ اول، قم، ص 263 ح 1090«جمال الاسبوع:» منابع دیگر: قصص الأنبياء، راوندى، ص 365.

5. ابن طاووس، علی بن موسی، مصباح الزائر، ناشر: موسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، (1416ق) قم، ص 386.

6. محمدى رى‏شهرى، محمد، دانشنامه امام مهدى «عجل الله فرجه» بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، 10جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر - قم - ايران، چاپ: 1، 1393 ه.ش، ج‏6، ص296، پاورقی.

7. محمدى رى‏شهرى، محمد، دانشنامه امام مهدى «عجل الله فرجه» بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، 10جلد، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر - قم - ايران، چاپ: 1، 1393 ه.ش، ج‏6، ص296، پاورقی.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید