تقسیم قرآن

تقسیم بندی قرآن به صورت سوره و آیه و جزء، توسط چه کسی، چه زمانی و بر چه اساسی صورت گرفته است؟
در ابتدا باید معنای آیه و سوره را بررسی نمود: آيه به چه معنا است؟ «آيه» به معناى علامت و نشانه است و در كاربرد قرآن، گاه همين معنا ملاحظه شده است؛ از اين جهت هر آيه‏ اى در قرآن، نشانه صدق و راستى آورنده آن و علامت عجز و ناتوانى مخالفان و حاكى از جدايى آن آيه از آيه ‏هاى قبل و بعد خود است. گاه از آيه به «معجزه» تعبير شده است؛ نظير آيه 145 سوره بقره. در برخى موارد، مخلوقات به نام آيات مورد توجه قرار گرفته ‏اند؛ مانند آيه 133 سوره اعراف. حدّ و مرز آيات، (كوچكى و بزرگى آن ها) را پيامبر اسلام (صلّى اللّه عليه و آله) مشخص فرموده است كه ‏از طريق روايت به ما رسيده است. معناى لغوى و اصطلاحى سوره چيست؟ الف) معناى لغوى: 1. برخى آن را مخفّف و تسهيل يافته «سؤره» و مهموز مى ‏دانند؛ در اين صورت به معناى «نيم خورده و باقى ‏مانده آشاميدنى در ظرف» است. چون سوره قرآن، قطعه و قسمتى از آن است، بدين جهت، سوره‏ اش ناميده ‏اند. حذف همزه آن نيز به دليل سهولت در تلفظ بوده است. 2. سوره، از سور، به معناى حصار و باروى شهر است. چون سوره قرآن، آيه ‏هايى را احاطه كرده و آن ها را گرد هم و به صورت واحدى درآورده و نيز مانند باروى ‏شهر، بلندمرتبت و رفيع است، آن را سوره ناميده ‏اند. 3. سوره از «سوار» (معرب دست ‏واره ـ دست ‏بند) است. چون سوره قرآن، مانند دست‏واره ‏اى، آيه‏ هايى از قرآن را در برگرفته، آن را سوره ناميده‏ اند. 4. چون سوره، به معناى «مقام و منزلت رفيع» است، بر كلام الهى ـ حتّى در حدّ يك سوره ـ به سبب مقام و منزلت رفيع داشتن، اطلاق شده است. 5. سوره، از «تسوّر» به معناى بالارفتن و سوارشدن است ـ و از كلمه «تسوروا» در آيه «إذ تسوّروا المحراب» همين معنا اراده شده است ـ و چون سوره‏ هاى قرآن، بر روى هم قرار گرفته ‏اند، لذا آن ها را سوره مى‏ نامند. ب) معناى اصطلاحى: سوره، بخشى از آيه ‏هاى قرآنى كه داراى آغاز و انجامى است. عده‏ اى ديگر، در تعريف سوره گفته ‏اند، سوره، بخشى از آيه ‏هاى قرآنى است كه ميان دو «بسمله» قرار دارد. البته، ميان دو سوره انفال و برائت، «بسم اللّه الرحمن الرحيم» وجود ندارد و در ترتيب‏ موجود، سوره «الناس» ميان دو بسمله قرار نگرفته است و «بسم اللّه ...» در ميان سوره نمل، فاصله دو سوره را نشان نمى ‏دهد. تقسيم ‏بندى قرآن به جزء و حزب از چه زمان و بر چه اساسى بوده است؟ تقسيم قرآن به سى جزء و هر جزء به چهار حزب، پس از دوران «حجاج» و به منظور تسهيل در امر تدريس و فراگيرى قرآن انجام گرفت.(1) زركشى در اين ‏باره مى ‏گويد: «اشتهار تقسيم قرآن به سى جزء، مانند اشتهار تقسيم هر حزب به ربع‏ ها از طريق مدارس علمى و بعضى جاهاى ديگر بوده است.»(2) البته در برخى از متون آمده كه تقسيم قرآن به جزء در زمان پيامبر اكرم (صلّى اللّه عليه و آله) نيز سابقه داشته و بنا به نقلى مصحف على (عليه السّلام) داراى هفت جزء بوده است.(3) از مالك نقل كرده ‏اند: مصحفى از جدش ارائه نمود كه هم ‏زمان با مصحف عثمان نوشته شده بود و در آن نشانه‏ هايى وجود داشت. از امام صادق (عليه السّلام) نيز نقل شده كه مصحفى داشته‏ اند كه به چهارده جزء تقسيم شده بود؛ ولى آن نوع تقسيم ‏بندى با آن ‏چه امروز داريم تفاوت دارد.(4) عده‏ اى نيز معتقدند: قرآن به دستور مأمون عباسى به اعشار، اخماس، جزء و حزب تقسيم شد.(5)

_______________

(1) صبحى صالح، پژوهشى درباره قرآن كريم و وحى، ترجمه محمد مجتهد شبسترى، ص 149- 154.

(2) زركشى، البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 249.

(3) محسن اسماعيلى، كليات علوم قرآن، ص 60.

(4) محسن اسماعيلى، كليات علوم قرآن، ص 60.

(5) محمد هادى معرفت، التمهيد فى علوم القرآن، ج 1، ص 364.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید