گمان بد در قرآن

در آیه: «یا اَیُّها الَّذینَ ءامَنُوا اِجتَنِبُوا كَثیراً مِنَ الظَّنِّ اِنَّ بَعضَ الظَّنِّ اِثمٌ»، گفته از بسیاری از گمان ها بپرهیزید. یعنی ما باید به دیگران اعتماد داشته و اصلا ذهنیت بد نسبت به کسی نداشته باشیم؟
قرآن کریم چنین می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد! از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمان ها گناه است.(1) مراد از ظنى كه در اين آيه مسلمانان مأمور به اجتناب از آن شده ‏اند، ظن سوء (بدگمانی) است، و گر نه ظن خير (حسن ظن) كه بسيار خوب است، و به آن سفارش هم شده: «لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً»؛ چرا هنگامى كه آن نسبت ناروا را شنيديد مردان و زنان با ايمان نسبت به خود (و كسى كه هم چون خود آن ها بود) گمان خير نبردند؟!(2) دين اسلام به ما توصیه می کند كارهاى مؤمنان را بر بهترين صورت، حمل كنيم. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «اطْلُبْ لِأَخِيكَ عُذْراً فَإِنْ لَمْ تَجِدْ لَهُ عُذْراً فَالْتَمِسْ لَهُ عُذْرا»؛ براى برادرت عذرى طلب كن، و اگر آن را نيابى به جستجوى عذرى براى او برخيز.(3) امام علی علیه السلام می فرمایند: «ضَعْ أَمْرَ أَخِيكَ عَلَى أَحْسَنِهِ حَتَّى يَأْتِيَكَ مَا يَغْلِبُكَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِيكَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مَحْمِلا»؛ كار برادرت را به بهترين وجه توجيه كن تا آن گاه كه يقين حاصل كنى كه چنين نبوده است، و به كلمه ‏اى كه از دهان برادرت بيرون مى‏ آيد، در صورتى كه محمل خوبى براى آن وجود دارد، گمان بد مبر.(4) مطلب دیگر اين كه خداوند فرموده (كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ) براى اين كه بعضى از ظن‏ ها بايد بدان عمل شود و مخالفت با آن جايز نيست، و عمل كردن به اين گونه ظن هنگامى گناه است كه شخص با اين كه می تواند علم پيدا كند، به گمان خود رفتار نمايد، و اين گمان است كه در آيه گناه شمرده شده است، و نبايد بدان عمل نمود. اما آن دسته از ظن و گمان ها كه راهى براى تبديل آن ها به علم نيست گناه نيست، و روى همين اصل است كه خداوند فرموده است بعضى از گمان ها گناه است، نه همه آن ها. بعضى از مفسرين گفته‏ اند معنى آيه اين است بر مؤمن واجب است كه (نسبت به ديگر برادران) خوش‏بين باشد، و در مواردى كه قابل توجيه است هر چند كه ظاهر آن مورد پسند نباشد بدگمان نباشد.(5) ضمنا منظور از "ظن" در اين جا گمان هاى بى دليل است، بنا بر اين در مواردى كه گمان متكى به دليل (يعنى ظن معتبر) باشد از اين حكم مستثنى است، مانند گمانى كه از شهادت دو نفر عادل حاصل مى‏ شود.(6) افزون بر این فرمود "كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ"، تا دلالت كند بر اين كه ظن گناه، فى نفسه زياد است، نه با مقايسه با ساير مصاديق ظن كه همان بعض ظنى است كه فرموده گناه است؛ پس ظن گناه، فى نفسه زياد است، هر چند كه بعضى، از مطلق ظن است، و نسبت به مطلق ظن اندک است. ممكن هم هست كه مراد اعم از خصوص ظن گناه باشد، مثلا خواسته باشد بفرمايد از بسيارى از مظنه ‏ها اجتناب كنيد، چه آن هايى كه مى‏ دانيد گناه است، و چه آن هايى كه نمى‏ دانيد، تا در نتيجه يقين كنيد كه از ظن گناه اجتناب كرده ‏ايد، كه در اين صورت امر به اجتناب از بسيارى از ظن ‏ها، امرى احتياطى خواهد بود. و مراد از "اجتناب از ظن" اجتناب از خود ظن نيست، چون ظن، غیر اختیاری است، مى‏ خواهد بفرمايد: اگر در باره كسى ظن بدى به دلت وارد شد آن را نپذير و به آن ترتيب اثر مده.(7) بنابر این: آیه شریفه می فرماید از ظن سوء و بدگمانی اجتناب کنید، اعم از مواردی که می دانید این ظن و گمان، خلاف واقع است و گناه می باشد، و نیز مواردی که چنین یقینی ندارید. این دستور برای احتیاط و دور ماندن از آلوده شدن به گناه است. آیه شریفه، داشتن سوء ظن و بد گمانی را نفی می کند، نه این که بطور کلی تشخیص و درک خود را کنار گذاشته و بگوید چشم و گوش بسته اعتماد کنید. به بیان دیگر، موضوع آیه راجع به سوء ظن است، و ناظر به موارد دیگر نیست و نمی خواهد شعور و تشخیص و یا علم و آگاهی انسان را محدود نماید. خلاصه: آیه ناظر به گمان ها و احتمالات است، نه ناظر به موارد علم و یقین.

_________

(1) حجرات/ 12.

(2) نور/ 12.

(3) الخصال، ج ‏2، ص 622.

(4) الكافی، ج ‏2، ص 362.

(5) مجمع البيان فی تفسير القرآن، ج ‏9، ص 205.

(6) تفسير نمونه، ج ‏22، ص 187.

(7) ر.ک: ترجمه الميزان، ج ‏18، ص 483.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید