نامگذاری سوره ها

چرا بعضی از سوره های قرآن دو یا سه نام دارند؟ چه کسی نام اصلی آن ها را تغییر داده و چرا؟
برخی از اقوال و نظرات ـ برخى بر اين عقيده‏ اند كه نامگذارى سوره ‏ها توقيفى است؛ به اين معنا كه تنها بايد از جانب پيامبر (صلی الله علیه و آله) صورت گرفته باشد و ديگران مجاز به تعيين نام براى سوره‏ هاى قرآن نيستند. آیت الله معرفت می گوید: اسامى سوره ‏ها مانند تعداد آيات هر سوره توقيفى است، و با صلاح ديد شخص ‏پيامبر (صلی الله علیه و آله) نام گذارى شده است.(1) سيوطى مى‏ گويد: در بسيارى از سوره ‏ها كه داستان انبياء و يا داستان اقوام مختلف وجود داشته، سوره به نام آن ها نام گرفته ‏است! ولى در قرآن سوره‏ اى به نام «موسى‏» يا «آدم‏» وجود ندارد، با آن كه نام موسى و داستان آن حضرت به‏ صورت گسترده در قرآن ذكر شده است. تا آن جا كه بعضى گفته‏ اند همه قرآن در مورد حضرت موسى است! داستان حضرت آدم نيز در سوره‏ هاى متعدد آمده است. همين امر نشان مى ‏دهد كه نامگذارى توقيفى بوده، و گرنه شايسته بود مسلمانان يكى از سوره‏ هاى طه، قصص و اعراف را، كه داستان حضرت موسى در آن ها به صورت مفصل آمده، به نام آن حضرت نامگذارى كنند.(2) ـ برخی نیز آن را غیر توقیفی می دانند: علامه طباطبائى(ره) معتقد است روش ‏هاى نامگذارى سوره‏ ها، توقيفى بودن آن ها را نفى مى ‏كند. بسيارى از اين نام ‏ها در عصر پيامبراکرم (صلی الله علیه و آله) در اثر كثرت استعمال تعيّن پيدا كرده ‏اند و هيچ گونه جنبه ی توقيف شرعى ندارند.(3) ـ نامگذاری سوره ها اين‏ نام گذارى ‏ها، طبق شيوه عرب با كوچک ترين مناسبت انجام مى ‏گرفته است. البته عللى ‏كه در اين نام گذارى ‏ها ذكر مى ‏شود هرگز وجه انحصار ندارد، زيرا در نام گذارى، كم ‏ترين مناسبت كافى است.(4) ـ مطلب دیگر؛ در تسميه و نامگذارى سوره‏ هاى قرآن جهات مختلفى مورد نظر بوده است: 1. نامگذارى به اعتبار موضوعى كه سوره از آن بحث مى ‏كند: مثل سوره نساء، حج، توحيد، انبياء، احزاب، مؤمنون، منافقون و كافرون. 2. نامگذارى سوره‏ ها به نام پيامبران يا اشخاصى كه داستان آن ها در سوره ‏ها آمده ‏است: مثل سوره‏ هاى نوح، هود، ابراهيم، يونس، يوسف، سليمان، محمد، لقمان، مريم، آل عمران، مؤمن و كهف. 3. نامگذارى سوره‏ ها به اعتبار حروف مقطعه‏ اى كه در اول سوره وجود دارد: مثل سوره ‏هاى ق، ص، يس و طه. 4. نامگذارى سوره‏ ها به نام بعضى از حيوانات كه در هر مورد ويژگى خاصى مورد نظر بوده است: نظير سوره‏ هاى بقره، نحل، نمل و عنكبوت. 5. نامگذارى سوره بر اساس مهم‏ ترين قسمت‏ سوره: مانند سوره ‏هاى جمعه، فتح، واقعه، حديد و مطففين. 6. نامگذارى بر اساس اولين نامى كه در سوره به آن سوگند خورده شده‏ است: مانند سوره‏ هاى الفجر، الشمس، الضحى، التين و العاديات. به طور كلى مى ‏توان گفت: "معيار عمده در نامگذارى، مهم‏ ترين موضوعى بوده است كه در سوره مطرح شده و يا جالب‏ ترين چيزى كه در سوره محور آيات قرار گرفته است."(5) ـ تعدد نام برخى سوره ‏ها بيش ‏تر سوره‏ ها يک نام دارند. برخى دو يا سه يا بيش‏ تر، كه اين تعدد در نام به ‏جهات خاصى بوده است، مانند سوره حمد، فاتحة الکتاب، ام الکتاب، ... . سيوطى بيش از بيست نام براى اين سوره آورده است.(6) هم چنین سوره توبه، برائت، الفاضحه، الحافره؛ که سیوطی حدود ده نام برای این سوره ذکر می کند. و هم چنین برخی سوره های دیگر.(7)

___________

(1) معرفت، علوم قرآنی، ص 112.

(2) سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 192 و 204.

(3) طباطبایی، قرآن در اسلام، ص 163 و ‏164.

(4) علوم قرآنی، ص 112 و 113.

(5) حسین جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنی، ص 114.

(6) الإتقان في علوم القرآن، ج ‏1، ص 193.

(7) همان، ص 194 به بعد.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید