خداوند و بخشش بی حساب

در قرآن با آیاتی مواجه می شویم که می گوید خداوند به هر که بخواهد می بخشد و بی حساب هم می بخشد. آیا خداوند به هر کس حتی کافران هم می بخشد؟ اگر این گونه باشد مثلا به گروه طاغوت فرمانروایی را می بخشد و بر گروه مومنان برتری و تسلط بر ایشان را، آیا نقص نیست بر این آیات قرآن؟

رزق و روزی همه مخلوقات بر عهده خداوند است و در این زمینه فرقی بین مخلوقات نیست: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُها»؛ هيچ جنبنده ‏اى در زمين نيست مگر اين كه روزى او بر خداست‏.(1) اما آیه شریفه: «إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ»؛ خداوند به هر كس بخواهد، بى حساب روزى مى ‏دهد.(2) این بدون حساب بودن، می تواند معانی مختلفی داشته باشد که ساده ترین آن ها این است که خداوند در ازای چیزی آن را نداده یعنی فضل و بخششی از طرف خداوند بوده نه پاداش و جزای کاری که انسان آن را انجام داده است. البته این نشان از بی کران بودن موهبت های الهی دارد که هر چه قدر هم ببخشد، چیزی از آن کم نمی شود. فراموش نشود آن چه انسان در راه حرام مورد استفاده قرار مى‏ دهد، رزق خدا نيست، و نبايد وسيله معصيت را به خدا نسبت داد، براى اين كه خود خدا معاصى بندگان را به خود نسبت نداده، و تشريع عمل زشت را از خود نفى نموده: «قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ»(3) «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إيتاءِ ذِي الْقُرْبى‏ وَ يَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْي»؛ خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزديكان فرمان مى ‏دهد و از فحشا و منكر و ستم، نهى مى ‏كند.(4)‏ و دور است از خداوند كه از عملى نهى كند، و سپس به آن امر نموده و وسيله انجام آن را براى معصيت كار فراهم نماید؛ لذا نعمت دادن به کافر، معنایش این نیست که خداوند به این جهت به او نعمت داده تا او از آن در راه نافرمانی و معصیت استفاده کند. مطلب دیگر؛ توسعه رزق در دنيا نسبت به مؤمن، امتحان است؛ و نسبت به كافر، استدراج است. دادن ملك و فرمانروایی به نمرودها و فرعون ‏ها و دادن اموال به قارون ها، درست است که همه اين رزق ها به اذن خدا است، اما خداوند که این نعمت ها را نداده برای استفاده حرام و گناه، بلکه این فرعون ها و قارون ها هستند که از این نعمت ها در راه گناه و نافرمانی استفاده می کنند. خدا اين گونه رزق هاى وسيع را در اختيار آن ها قرار مى ‏دهد تا آن ها را امتحان کرده و حجت عليه آنان تمام گشته و زمينه بيچارگى و استدراج آنان و مصالحى نظير اين فراهم آيد. از طرف دیگر، مواجه شدن با این سختی ها و ظلم های فرعون ها و ...، برای مؤمنان، امتحان و آزمایش است. اما در مورد این که بخشش الهی جنبه دلبخواهی دارد یا انسان ها هم در آن نقش دارند؛ باید گفت می تواند دلبخواهی باشد یعنی خداوند از جیب خودش به هر کس هر مقدار که بخواهد تفضل می کند و بی حساب می دهد، البته قابلیت هم می خواهد تا زمینه ساز دریافت این تفضل شود: «وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلاَّ نَكِداً»؛سرزمين پاكيزه (و شيرين)، گياهش به فرمان پروردگار مى‏ رويد امّا سرزمين هاى بد طينت (و شوره ‏زار)، جز گياه ناچيز و بى‏ارزش، از آن نمى‏ رويد.(5) اگر انسان سرزمین وجود خویش را پاکیزه و طاهر کند، به اذن الهی رویش های فراوانی در آن سرزمین به وجود می آید. در آیه ای دیگر، ایمان و تقوا کلید گشوده شدن درب های برکات الهی معرفی شده: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ»؛ و اگر اهل شهرها و آباديها، ايمان مى‏ آوردند و تقوا پيشه مى‏ كردند، بركات آسمان و زمين را بر آن ها مى‏ گشوديم ولى (آن ها حق را) تكذيب كردند ما هم آنان را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم.(6) مطلب دیگر؛ در باره این که آیا این گونه بخشیدن خداوند بی عدالتی نیست؛ باید گفت خیر؛ زیرا خداوند از جیب خودش به هر کس بخواهد، بی حساب می دهد، لذا حق کسی را ضایع نکرده و از کسی کم نگذاشته تا به دیگری بدهد، بلکه این تفضل و بخششی مضاعف بوده است. بی عدالتی در جایی است که حق کسی را از او بگیرند و به دیگری بدهند، در حالی که در این بخشش بی حساب، حق کسی گرفته نشده است بلکه خداوند از خان کرامت بی انتهایش، به کسی بخشیده است. فراموش نشود که راه جلب و جذب چنین بخششی را خداوند برای همه باز گذاشته است لذا انسان ها به اختیار خودشان می توانند قابلیت دریافت چنین بخششی را در وجود خودشان فراهم کنند، لذا اجبار و ممنوعیتی نیست، نه آن کسی که لایق دریافت این تفضل شده مجبور به دریافت بوده، و نه آن کسی که بی بهره مانده، ممنوعیت اجباری داشته. بی عدالتی در تبعیض است یعنی در جایی که دو نفر شرائط و لیاقت دریافت این تفضل را داشته باشند و خداوند بی هیچ دلیلی به یکی ببخشد و به یکی نبخشد، و یا این که برای دو نفر که در شرائط و موقعیت متفاوت بوده اند یکسان قضاوت بشود؛ در حالی که این جا هیچ تبعیضی نیست و راه برای همه باز بوده و هر کس به این قابلیت و لیاقت برسد مشمول این بخشش بی حساب الهی می شود. به این آیه توجه فرمایید: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»؛ هر كس كار نيكى بجا آورد، ده برابر آن پاداش دارد.(7) البته آیات مشابه دیگری هم داریم که پادش بسیار زیادتری را اشاره دارند: پاداش چندین برابر (8)، پاداش هفتصد برابری برای انفاق (9) و اجر و پاداش بى‏حساب برای صابران (10). نکته: خداوند حکیم است و کارهای حکیم از روی حکمت است لذا عطا و بخشش نیز از روی حکمت است و به کسی می بخشد که قابلیت داشته باشد. اما این که این قابلیت، چه میزان پاداش می طلبد، این به حسب لطف الهی و به خواست خدا مربوط است، یعنی محدودیتی در آن میزان پاداش اضافی وجود ندارد و آن میزان پاداش می تواند به حسب لطف الهی چندین برابر باشد. به بیان دیگر، آن پاداش مضاعف مطابق با آن قابلیت نیست یعنی یک جا در برابر یک قابلیت خداوند می تواند یکصد برابر پاداش مضاعف داشته باشد، و یک جا می تواند یک هزار برابر. پس در این لطف و بخشش بی حساب، خداوند از جیب خودش به هر میزان که بخواهد اضافه می بخشد.

________

(1) هود/ 6.

(2) آل عمران/ 37.

(3) اعراف/ 28.

(4) نحل/ 90.

(5) اعراف/ 58.

(6) اعراف/ 96.

(7) انعام/ 160.

(8) بقره/ 245.

(9) بقره/ 261.

(10) زمر/ 10.