محکم و متشابه

آیات متشابه و محکم به چه معنی هستند؟ و چگونه یک آیه محکم را تشخیص می دهیم؟
«هُوَ الَّذي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذينَ في‏ قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ»؛ او كسى است كه اين كتاب (آسمانى) را بر تو نازل كرد، كه قسمتى از آن، آيات «محكم» [صريح و روشن‏] است كه اساس اين كتاب مى‏ باشد (و هر گونه پيچيدگى در آيات ديگر، با مراجعه به اينها، برطرف مى ‏گردد.) و قسمتى از آن، «متشابه» است [آياتى كه به خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات ديگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفى در آن مى‏ رود ولى با توجه به آيات محكم، تفسير آن ها آشكار مى ‏گردد.] اما آن ها كه در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهات اند، تا فتنه ‏انگيزى كنند (و مردم را گمراه سازند) و تفسير (نادرستى) براى آن مى ‏طلبند در حالى كه تفسير آن ها را، جز خدا و راسخان در علم، نمى ‏دانند. (آن ها كه به دنبال فهم و دركِ اسرارِ همه آيات قرآن در پرتو علم و دانش الهى) مى‏ گويند: ما به همه آن ايمان آورديم همه از طرف پروردگارِ ماست. و جز صاحبان عقل، متذكر نمى ‏شوند (و اين حقيقت را درك نمى ‏كنند).(1) در این زمینه چند مطلب عرض می شود: ـ مطلب اول: محکم در قرآن به سه معنا به كار رفته: 1. استوار بودن گفتار يا كردارى كه راه خلل و شبهه در آن بسته باشد. در مقابل‏ آن، متشابه قرار دارد، گفتارى نارسا يا كردارى شبهه انگيز. 2. پايدار و ثابت ‏بودن،در مقابل ناپايدار. احكام ثابته در شريعت را محكم‏ گويند، در مقابل احكام منسوخه. چنان چه در باب ناسخ و منسوخ اصطلاح‏ "إحكام‏" به كار مى‏ رود و بر آيات غير منسوخه ‏"محكمه گفته مى‏ شود. 3. اتقان و دقت در عمل يا گفتار، كه بر اساسى متين و مستحكم استوار بوده‏ باشد، آن را محكم يا مستحكم گويند. إحكام، به معناى اول صرفا در مقابل آيات متشابهه‏ به كار رفته؛ به معناى دوم، مخصوص آيات غير منسوخه است؛ و به معناى سوم تمامى آيات قرآن را در بر مى‏ گيرد. معنای اول، در بحث محکم و متشابه، مد نظر است.(2) ـ مطلب دوم: متشابه در قرآن به دو معنا به كار رفته: 1. همانند و يكسان بودن،چنان چه در سوره زمر مى‏ خوانيم: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَديثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ»؛ خداوند بهترين سخن را نازل كرده، كتابى كه آياتش (در لطف و زيبايى و عمق و محتوا) همانند يكديگر است آياتى مكرّر دارد (با تكرارى شوق‏انگيز) كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانى كه از پروردگارشان مى‏ ترسند مى ‏افتد.(3) اين خود دليل بر آن است كه از نزد خداوند فرو فرستاده شده و سخن بشرى نيست، زيرا اگر گفتارى همانند گفتار آدميان بود، هر آينه در آن اختلاف و دگرگونى به چشم مى‏ خورد: «وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فيهِ اخْتِلافاً كَثيرا».(4) 2. شبهه انگيز بودن، چنان چه گفتار يا كردارى ـ بر اثر احتمالاتى چند ـ شبهه ‏بر انگيز باشد و مقصود پنهان گردد. در آيه 7 سوره آل عمران‏ «متشابهات‏» به همين معنا به كار رفته است. برخى آيات، بر اثر وجوه محتمله، ظاهرى شبهه انگيز به خود يافته، دست خوش كج انديشان قرار گرفته تا با تأويل بردن آن ها مايه فتنه گردند و مردم ساده لوح را از راه به در برند. تشابه، به همين معناى دوم، در بحث محکم و متشابه، مد نظر است. از اين ‏رو، تشابه علاوه بر آن كه بر چهره لفظ يا عمل، پرده اى از ابهام مى‏ افكند، موجب شبهه نيز مى باشد. بدين ترتيب هر متشابهى هم به تفسير نياز دارد كه رفع ‏ابهام كند، و هم به تأويل نياز دارد تا دفع شبهه كند.(5) ـ مطلب سوم: (همه آیات محکم اند) منظور از محكمات، صراحت و اتقان اين آيات است، و مى خواهد بفرمايد آيات محكم مانند آيات متشابه هيچ تشابه اى در آن ها نيست، و خواننده بدون ترديد و اشتباه به معنايش پى مى برد. آيات قرآن (چه محكم اش و چه متشابه اش) از اين نظر كه يک اسلوب بى نظير دارند، و همه آن ها در بيان حقايق و حكمت‏ ها و هدايت به سوى حق، صريح و اسلوبى متقن دارند، متشابه و نظير هم هستند. و منظور از تشابه در این آیه (آل عمران، 7) [به دليل اين كه، در مقابل محكم قرار گرفته، و نيز به قرينه اين كه، فرموده بيمار دلان تنها آيات متشابه را گرفته، جار و جنجال به پا مى‏كنند، و مى‏ خواهند آن ها را به دلخواه خود تاويل نمايند] اين است كه آيات متشابه طورى است كه مقصود از آن براى فهم شنونده روشن نيست، و چنان نيست كه شنونده به مجرد شنيدن آن، مراد از آن را درک كند، بلكه در اين كه منظور، فلان معنا است يا آن معناى ديگر ترديد مى‏كند، و ترديدش بر طرف نمى‏ شود تا آن كه به آيات محكم رجوع نموده و به كمك آن ها معناى آيات متشابه را مشخص كند، و در نتيجه همان آيات متشابه نيز محكم شود. پس آيات محكم به خودى خود محكم است، و آيات متشابه به وسيله آيات محكم، محكم مى‏ شود.(6) ـ دو دیدگاه عمده: 1. بعضی معتقدند بعضی آیات قرآن محکم و بعضی متشابه اند. مثلا برای آیات محکم به «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد» و یا آیاتی که تاریخ و قصه می گوید، مثال می آورند؛ و برای آیات متشابه به آیاتی مثل «الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‏» اشاره می کنند. در این دیدگاه گمان می شود متشابه یعنی آیه ای که معنای خلاف ظاهر دارد، و محکم یعنی آیه ای که معنای ظاهر آن اراده شده است. بر این اساس بعضی آیات محکم اند و بعضی آیات متشابه. 2. دیدگاه دیگر آن است که آیات قرآن همگی در قدر متیقن معنای خود، ظاهر و محکم اند، و در زوایا و ظرایف و اطلاقات و عمومات خود متشابه اند. به عبارت دیگر، تقسیم آیات به محکم و متشابه نه بر اساس معنای ظاهر آن ها، بلکه بر اساس سهولت و دشواری شناخت مصادیق و تطبیقات آن است. شناخت مصادیق و موارد تطبیق در بعضی آیات آسان است، و در بعضی آیات سخت. بر اساس این رأی، قدر متیقن و مقدار قطعی دلالت آیات را همه انسان ها با مراجعه به فهم عرفی می فهمند، ولی در دقائق آن نیاز به مراجعه به اهل بیت (علیهم السلام) خواهند داشت. محکم و متشابه بودن، در این دیدگاه، مربوط به مفاهیم و وضوح و خفای آن نیست، بلکه به عالم تطبیق ارتباط دارد. به عبارت دیگر، مراد از محکم آیه ای است که مصادیق روشن و آشکار دارد، و بر عکس متشابه آیه ای است که مصادیق غیر آشکار دارد. بر این اساس یک آیه می تواند به نسبت بخشی از مصادیق خود محکم باشد، و به نسبت بعضی دیگر متشابه.

_________

(1) آل عمران، 7.

(2) ر.ک: معرفت، علوم قرآنی، ص 271.

(3) زمر، 23.

(4) نساء، 82.

(5) ر.ک: معرفت، علوم قرآنی، ص 272.

(6) ر.ک: ترجمه الميزان، ج ‏3، ص 29 و 31.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید