قرآن و عدل تشریعی

قرآن کریم چگونه و در چه آیاتی بر عدل تشریعی دلالت دارد؟
معنای عدل تشریعی، آن است که خداوند دستورات و تکالیفی که بر انسان ها قرار داده است را بر اساس عدل و عادلانه تشریع فرموده و در وضع و تشریع احکام و تکالیف، بر کسی ظلمی روا نمی شود. در قرآن کریم، اقامه و رعایت قسط و عدل، در راستای تعالیم و دستورات دین، یکی از اهداف ادیان الهی معرفی شده است: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَ الْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط»؛ ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم، و با آن ها كتاب (آسمانى) و ميزان (شناسايى حقّ از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت كنند.(1) این که انسان بیش از طاقت و توانش، تکلیف نمی شود، یکی از همین اصول بنیادی رعایت عدل در تشریع احکام و تکالیف است که قرآن به دفعات آن را بیان فرموده، از جمله: «لَا يُكلَّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا»؛ خداوند هيچ كس را، جز به اندازه تواناييش، تكليف نمى ‏كند.(2) «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها»؛ خداوند هيچ كس را جز به مقدار توانايى كه به او داده تكليف نمى ‏كند.(3) نبود حرج و سنگینی و سختی هم از دیگر اصولی است که در زمینه تشریع احکام و تکالیف دینی، مورد توجه قرار گرفته: «وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكمُ‏ْ فىِ الدِّينِ مِنْ حَرَج‏»؛ و در دين (اسلام) كار سنگين و سختى بر شما قرار ندارد.(4) بیان برخی موارد و مصادیق: در انجام تکالیف دینی، به توان و وضعیت افراد توجه شده و افراد ناتوان و مریض و ... از برخی تکالیف معاف شده و یا به آن ها تخفیف داده شده است. در این جا به مواردی از این عدالت تشریعی، با توجه به آیات قرآن کریم، اشاره می شود: ـ عده ای از جنگ و جهاد، معاف هستند: «لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى‏ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَريضِ حَرَجٌ»؛ بر نابينا و لنگ و بيمار گناهى نيست (اگر در ميدان جهاد شركت نكنند).(5) «لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى‏ وَ لا عَلَى الَّذينَ لا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ»؛ بر ضعيفان و بيماران و آن ها كه وسيله ‏اى براى انفاق (در راه جهاد) ندارند، ايرادى نيست (كه در ميدان جنگ شركت نجويند).(6) ـ به مریض و مسافر، تخفیف داده می شود: «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَريضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْر»؛ پس آن كس از شما كه در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد! و آن كس كه بيمار يا در سفر است، روزهاى ديگرى را به جاى آن، روزه بگيرد! خداوند، راحتى شما را مى‏ خواهد، نه زحمت شما را.(7) ـ تیمم، تخفیف در غسل و وضو: «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْديكُمْ مِنْهُ ما يُريدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ»؛ و [هنگامی که] آب (براى غسل يا وضو) نيابيد، با خاک پاكى تيمم كنيد! و از آن، بر صورت [پيشانى‏] و دست ها بكشيد! خداوند نمى ‏خواهد مشكلى براى شما ايجاد كند.(8) ـ اضطرار، ممنوعیت ها را بر می دارد: «فَمَنِ اضْطُرَّ في‏ مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ»؛ امّا آن ها كه در حال گرسنگى، دستشان به غذاى ديگرى نرسد، و متمايل به گناه نباشند، (مانعى ندارد كه از گوشت هاى ممنوع بخورند) خداوند، آمرزنده و مهربان است.‏(9) ـ اصل ورود به اسلام، چشم پوشی بر گذشته است: «لَيْسَ عَلَى الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فيما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحات‏»؛ بر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده ‏اند، گناهى در آنچه خورده ‏اند نيست (و نسبت به نوشيدن شراب، قبل از نزول حكم تحريم، مجازات نمى‏ شوند).(10) نکته: همان طور که می دانید همه احکام به صورت بیان جزئیات و فروعات، در قرآن نیامده است بلکه بسیاری از آن ها توسط معصومین (علیهم السلام) و در روایات بیان شده است، لذا به این عدالت تشریعی در روایات، هم به صورت بیان اصول و هم به طور مصداقی و موردی، بیشتر پرداخته و تبیین شده است، ولی چون قرآن مد نظر شما بود، به روایات پرداخته نشد.

________

(1) حدید/ 25.

(2) بقره/ 286.

(3) طلاق/ 7.

(4) حج/ 78.

(5) فتح/ 17.

(6) توبه/ 91.

(7) بقره/ 185.

(8) مائده/ 6.

(9) مائده/ 3.

(10) مائده/ 93.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید