قرآن و اشعار جاهلی

آیا قرآن از اشعار جاهلی تأثیر پذیرفته است؟
خیر، چنین ادعایی بی اساس و باطل است. اصلا چیزی به عنوان ادب جاهلی (اشعار جاهلی) ثابت نشده است. به بیان دیگر استناد بسیاری از این مطالب با عنوان اشعار جاهلی، به ادب جاهلی و به زمان قبل از اسلام، ثابت شده نیست. دکتر طه حسین در باره ادب جاهلی، چنین می گوید: اکثریت قریب به اتفاق آن چه ما ادب جاهلی می خوانیم، به هیچ وجه جاهلی نیست و مسلّماً بعد از ظهور اسلام برساخته شده است و [در واقع] ادبی اسلامی ست که زندگی مسلمانان و تمایلات و آرزوهای آنان را بسی بیش تر از زندگی جاهلی نشان می دهد، و می توانم بگویم بی تردید آن چه از ادب جاهلی باقی مانده، بسیار اندک است و هیچ جنبه ای [از دوران جاهلی] را نشان نمی دهد و بر هیچ چیزی دلالت نمی کند؛ و سزاوار نیست که برای بیرون کشیدن جلوه های ادبی واقعی عصر جاهلی به آن ها اعتماد شود. من خود به نتایج خطیر این نظریه واقف هستم، با این حال در اثبات و اعلام آن تردید نخواهم کرد، و می توانم اعلام کنم که آن چه خوانندگان به عنوان شعر [مثلا] امرؤالقیس یا طَرَفه یا ابن کُلثوم یا عَنتَره می خوانند، یا ادعا و انتحال راویان، یا تولید و ساخت اعراب [صحرانشین]، یا صنعت و آفریده دستوردانان، یا برساخته قصه گویان، یا اختراع مفسران و محدثان و متکلمان است.(1) هم چنین با توجه به تاریخ پیدایش علم تدوین، که تقریبا یک قرن پس از اسلام به وجود آمده است، نیز نمی توان به انتساب این اشعار به ادب جاهلی، اطمینان پیدا کرد. مسلمانان به طور رسمی حدود یک قرن بعد از اسلام به تدوین احادیث و شعر روی آوردند، و در این مدّت مسلّماً تعداد زیادی از راویان شعر و سایر دانندگان و مطلعانِ آن از دنیا رفته اند. از طرفی ظهور اسلام و ایستادگی در برابر جاهلیت و بت پرستی را نباید فرموش کرد. اسلام به طور عام در برابر زندگی بت پرستی و شیوه های آن گونه تفکر، موضع گیری کرد. ناگزیر باید اقرار کرد که آثار متعددی، از روی عمد یا غیر عمد، با حیات و زندگی اسلامی محو و نابود شد تا هیچ چیز جاهلی نتواند از دعوت اسلامی در آغاز شکوفایی خود، جلوگیری کند. "عمرو بن علا" در این زمینه می گوید: «از آن چه عرب گفته، تنها اندکی به ما رسیده است. اگر مطالب بیش تری از آنان بر جای مانده بود، قطعاً دانستی ها و شعرهای زیادی نیز به همراه آن ها به شما می رسید».(2) بنابر این؛ بسیار محتمل است که تدوین شعر کهن عرب، در دهه های نخست خلافت امویان آغاز شده باشد. در زمان معاویه کوشیدند روایت های تاریخی را با اشعار مربوط به آن ها گردآوری کنند. کتاب «فی اخبارالیمن و اشعارها و انساب ها»، اثر عَبیدبن شَرّیه یمنی، کتاب «المثالب» اثر زیاد بن ابیه، و «سیره تُبَّع و اشعاره» اثر ابن مُفَرَّغ حمیری را می توان نخستین آثار از این نوع شمرد.(3) مطلب دیگر؛ قرآن به زبان عرب و بر قوم عرب نازل شده است و طبیعی است که برخی الفاظ و تعابیر مشابه باشند ولی هیچ گاه نمی توان ادعا کرد که قرآن برگرفته از اشعار و ادب جاهلی است. اگر قرآن بر اساس اشعار عرب آورده شده، چگونه اعراب را به مبارزه طلبیده و گفته اگر می توانید یک سوره مانند آن بیاورید؟! اگر چنین بود، اعراب بایستی می توانستند مانند آن را بیاورند. از طرفی اگر قرآن از اشعار عرب گرفته شده پس معجزات علمی و پیشگویی ها و اخبار غیبی و ... آن از کجا گرفته شده است؟! ادب جاهلی کجا و تعالیم و آموزه های عالی معرفتی قرآن کجا؟! ادب جاهلی کجا و کلام هدایتگر و تعالی دهنده قرآن کجا؟! ادب جاهلی کجا و آیات تربیت کننده و انسان ساز قرآن کجا؟! ... مطلب دیگر؛ قرآن كريم در ابعاد گوناگون، خدمات شايانی به فرهنگ و ادبيات عربی كرده است؛ خدماتی مانند حفظ زبان و ادبيات عرب، تدوين، شكوفايی و انتشار آن. در علم لغت، قرآن قلمرو مفهومی واژگان را که محدود به امور مادی و موضوعات سطح پایین و پیش پا فتاده بوده را به حوزه ارزش ‌های انسانی و معنوی ارتقا داده، و دامنه واژگان عربی را وسعت بخشيده، و با پيرايش زبان عربی از الفاظ مبتذل، مجموعه ‌ای از كلمات فاخر و ادبی را گرد آورده است. در علم نحو به دليل اهتمام مسلمانان به درست ‌خوانی قرآن، زمينه تأسيس اين دانش را پديد آورده و با ارائه تركيب‌ های كلامی متنوع در حد اعجاز، موجب غنای زبان عربی شده و فهم، يادگيری و حفظ قواعد ادبی را آسان نموده است. در علوم بلاغی با فراهم ‌آوردن زمينه تدوين اين علوم، و با استفاده از تشبيهات و تمثيلات ابتكاری خود، بستر كاربردهای فصيح ‌تر و بليغ‌ تر در زبان عربی را فراهم ساخته است. نکته دیگر این که تا قبل از آمدن قرآن، مجموعه یا کتاب مدوّنی از قواعد و قوانین ادبیات و زبان عربی دیده نمی شود، و پس از قرآن است که زبان و ادبیات عرب رشد و بالندگی پیدا کرده و در این زمینه فعالیت شده و قوانین و قواعد زبان و ادبیات عرب، تدوین و آورده شده است. بنابر این؛ چنین ادعاهایی که از سوی اسلام ستیزان و برای مبارزه با کتاب آسمانی قرآن طراحی شده است؛ ادعایی بی اساس و باطل است.

__________

(1) طه حسین، فی الادب الجاهلی، ص 63.

(2) ابن سلام الجمحی، طبقات الشعرا، ص 10.

(3) برای مطالعه بیشتر می توان به کتاب «باورها و اسطوره های عرب پیش از اسلام»، محمود سلیم الحوت، ترجمه: منیژه عبداللهی و حسین کیانی، تهران: نشر علم، مراجعه نمود.