فضیلت ماه شوال
پرسش:
در روایتی از رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله نقل شده است که هر کسی بعد از ماه رمضان «شش روز از ماه شوال را روزه بگیرد؛ اجرش همچون روزه گرفتن در تمام دهر هست». آیا این روایت معتبر است؟
پاسخ:
روایتی به نقل از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله وجود دارد که در آن سفارش به روزه گرفتن شش روز اول ماه شوال (بعد از عید فطر) شده است، متن این حدیث چنین است:
مَنْ صَامَ رَمَضَانَ ثم صَامَ سِتَّهً أیام مِنْ شَوَّالٍ فَکَأَنَّمَا صَامَ السنهَ.(۱)
یعنی هر کسی که ماه رمضان را روزه بگیرد سپس شش روز از ماه شوال را هم روزه بگیرد چنان است که یک سال تمام روزه داشته است.
در سند حدیث اشخاصی به نام «یحیی بن صالح» و «مالک بن خالد الاسدی» وجود دارند که در رجال شیعه مجهول بوده و نامی از آنها در کتب رجالی برده نشده است. پس این روایت از جهت سندی ضعیف است.
در مورد متن این روایت نیز نکته مهمی وجود دارد. در بخشی از این نامه، برخلاف عقیده مذهب شیعه، کیفیت وضو گرفتن چنین ذکر گردیده «وضو متمم نماز است؛ سه بار دست‌هایت را بشوی و سه بار آب در دهان بگردان و سه بار آب در بینی کن و سه بار روی خود بشوی و سه بار دست راست را تا آرنج و سه بار دست چپ را تا آرنج، پس سرت را مسح کن. سپس پای راستت را سه بار بشوی و سپس پای چپت را سه بار بشوی؛ که من رسول‌الله صلی علیه و آله را دیدم که این‌چنین وضو می‌ساخت».(۵)
نکته مهم دیگر در مورد محتوای این نامه، مطلبی است که نویسنده کتاب، در آخر نامه چنین بیان می‌کند: «چون محمد کشته شد هر کتاب و نوشته که در نزد او بود به دست عمرو بن العاص افتاد. عمرو آنها را نزد معاویه بن ابی سفیان فرستاد. معاویه در این نامه می‌نگریست و در شگفت می‌شد و از خواندش لذت می‌برد... اطرافیان معاویه گفتند این کار تو درست نیست و پسندیده نیست که مردم بدانند نامه ابو تراب (علیه‌السلام) نزد توست؛ معاویه نیز به همراهان خود گفت: نمی‌گوییم که این از نوشته‌های علی بن ابی‌طالب است، بلکه می‌گوییم از نوشته‌های ابوبکر است که در نزد پسرش محمد بود و ما بر طبق آنها قضاوت می‌کنیم و فتوا می‌دهیم».
زمانی که به امام علی علیه‌السلام خبر دادند که نامه او به دست معاویه افتاده است بر آن حضرت گران آمد.(۶)
بنابراین با توجه به مخالف بودن بخشی از محتوای این حدیث با عقاید شیعه و همچنین افتادن نامه به دست عمرو عاص و معاویه، نمی‌شود اطمینان حاصل کرد که تمام متن حدیث از امیرالمؤمنین علیه‌السلام باشد. بلکه احتمال دارد که دشمنان حضرت، مطالبی را به آن نامه افزوده باشند که ازجمله این افزودنی‌ها کیفیت وضوی اهل سنت و همچنین حدیث منسوب به پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله است؛ در نتیجه این روایت قابل خدشه است و نمی‌توان اعتماد کامل به آن داشت.
بنا بر آنچه گفته شد روایاتی که توصیه به روزه گرفتن در شش روز ابتدایی ماه شوال دارند، از جهت سند ضعیف و از جهت محتوا نیز قابل اعتماد نیستند. در برخی از منابع متأخر شیعه نیز این حدیث وجود دارد، اما آن احادیث برگرفته از منابع اهل سنت است و به دلیل ضعف در سند و منبع، معتبر نیستند.
دلیل مهم دیگری که سبب عدم اعتماد به این احادیث می‌شود، وجود روایات مخالف در منابع حدیث شیعه است. در این روایات، به صراحت روزه گرفتن در سه روز ابتدایی (بعد از عید فطر) مکروه دانسته شده است.(۷) به عنوان نمونه حَمَّادِ بْنِ عِیسَی از حَرِیزٍ به نقل از معصومان علیهم‌السلام روایت نموده است: «هنگامی که ماه رمضان را (در پایان آن) افطار نمودی، پس بعد از روز عید فطر روزه تطوع (مستحبی) نگیر مگر بعد از اینکه سه روز (از ماه شوال) بگذرد».(۸)
همچنین عبدالرحمان بن حجّاج می‌گوید: از امام کاظم علیه‌السلام درباره روزه گرفتن به مدت دو روز بعد از عید فطر سؤال کردم که آیا می‌توان در آن دو روز، روزه گرفت یا نه؟ حضرت فرمود: من دوست ندارم که آن دو روز را روزه بگیری.(۹)
همان طور که در این روایات بیان شده، اهل‌بیت علیهم‌السلام، سه روز، روزه گرفتن بعد از عید فطر را به عنوان یک عمل مکروه دانسته و از انجام آن نهی نموده‌اند و آن ایام را برای خوردن و آشامیدن معرفی کرده‌اند.(۱۰)
همین روایات مبنای نظرات فقهی نیز قرار گرفته است؛ برخی از فقیهان شیعه روزه نگرفتن در این ایام را بهتر می‌دانند.(۱۱) مرحوم ملاصالح مازندرانی نیز روایاتی که دلالت بر روزه گرفتن در شش روز اول شوال می‌کنند را به دو دلیل مردود می‌داند، اول این که (آنها از طریق اهل سنت وارد شده‌اند و) نمی‌شود به روایات اهل تسنن اعتماد کرد و دوم این که روایات متعددی دلالت بر نهی روزه گرفتن در این روزها دارند.(۱۲)
همچنین مرحوم مجلسی اول می‌گوید: استحباب روزه گرفتن در شش روز اول شوال، مشهور بین اهل سنت است و اگر کسی بعد از دو یا سه روز بعد از عید فطر روزه بگیرد بهتر (افضل) است.(۱۳)
ایشان بعد از ذکر روایاتی که در منابع معتبر شیعه آمده، می‌گوید: این احادیث دلالت بر کراهت روزه گرفتن در روزهای ابتدایی ماه شوال دارند.(۱۴)
مرحوم شیخ حر عاملی نیز این روایت را در بابی با عنوان «بَابُ کَرَاهَهِ صَوْمِ ثَلَاثَهِ أَیامٍ بَعْدَ عِیدِ الْفِطْر» می‌آورد که همین عنوان دلالت می‌کند که ایشان نیز قائل به کراهت روزه گرفتن در چند روز اول ماه شوال است.(۱۵)
بنابراین سه روز ابتدایی ماه شوال مکروه است که روزه گرفته شود و اگر کسی بخواهد بین این دو دسته روایت جمع کند، باید از دو یا سه روز بعد از عید فطر، روزه گرفتن را شروع کند.(۱۸)
در پایان به این نکته نیز اشاره می‌شود که با توجه به ثابت نبودن استحباب روزه در شش روز اول ماه شوال، پس پی در پی بودن آن نیز موضوعیت ندارد و باید توجه داشت که بنا بر نظر شیعه، چنانچه فردی روزه قضا داشته باشد، ابتدا باید روزه‌های قضای خود را قضا کند و سپس به گرفتن روزه مستحبی بپردازد.(۱۹)
نتیجه:
روایتی منسوب به پیامبر صلی‌الله علیه و آله وجود دارد که در آن، به روزه شش روز ابتدایی ماه شوال سفارش شده است. در این روایت ثواب روزه گرفتن این شش روز، معادل ثواب روزه داری در یک سال برشمرده شده است. با بررسی سند و متن این روایت معلوم شد که این حدیث از جهت سند، ضعیف است و از جهت محتوا نیز قابل‌اعتماد نیست. از سوی دیگر در منابع حدیثی متقدم شیعه، روایات متعددی وجود دارد که به صراحت، دلالت بر کراهت روزه گرفتن در سه روز ابتدایی (بعد از عید فطر) ماه شوال دارند؛ بنابراین روزه گرفتن در این ایام نه تنها فضیلتی ندارد، بلکه مکروه هست و برای روزه‌دار اقل (کمترین) ثواب در نظر گرفته می‌شود.
پی‌نوشت‌ها:
۱. ثقفی، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال، الغارات، محقق / مصحح: محدث، جلال‌الدین، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۹۵ ش، ج۱، ص۲۵۰.
۲. ابن أبی جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، محقق / مصحح: عراقی، مجتبی، قم:دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، ۱۴۰۵ ق، ج۱، ص۴۲۵؛ کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۸ ق، ص۲۴۳؛ نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۸ ق، ج۷، ص۵۰۹؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت:دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق، ج۳۳، ص۵۵۰.
۳. به عنوان نمونه: ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب النسائی، حققه وخرج أحادیثه: حسن عبد المنعم شلبی، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۱ ق، ج۳، ص۲۴۰.
۴. ثقفی، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال، الغارات، همان، ج۱، ص۲۲۸.
۵. همان، ج۱، ص۲۴۵.
۶. همان، ج۱، ص۲۵۱.
۷. رجوع کنید: شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، محقق/مصحح: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق، ج۱۰، ص۵۱۹.
۸. شیخ طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، محقق/مصحح: خرسان، حسن الموسوی، تهران:دار الکتب‌الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۴، ص۲۹۸.
۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۴، ص۱۴۸.
۱۰. همان، ج۴، ص۱۴۸.
۱۱. شیخ جعفر کاشف الغطاء، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغرّاء، المحقق: مکتب الإعلام الإسلامی قم: مکتب الإعلام الإسلامی، بی‌تا، ج۴، ص۵۱.
۱۲. ملا صالح مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی، محقق: ابوالحسن شعرانی، تهران: المکتبه الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۲ ش، ج۴، ص۹۲.
۱۳. مجلسی، محمدتقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی پناه اشتهاردی و حسین موسوی، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ ق، ج۳، ص۲۳۵.
۱۴. رجوع کنید: مجلسی، محمدتقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۶۷.
۱۵. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، همان، ج۱۰، ص۵۱۹.
۱۶-کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، همان، ج۴، ص۸۶.
۱۷. شیخ طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، همان، ج۴، ص۲۹۸.
۱۸. مجلسی، محمدتقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، همان، ج۳، ص۴۶۸.
۱۹. امام خمینی، توضیح المسائل، گردآورنده: بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ ق. ج۱، ص۸۸۵ - ۸۸۶،م ۱۵۶۳.
