عالم بالاتر است یا شهید؟

پرسش:

در روایتی از رسول خدا صلیالله علیه و آله نقل شده است که «بالاتر از هر نیکی، نیکی دیگر وجود دارد، مگر شهادت در راه خدا، که بالاتر از آن نیکی نیست» پس چرا می‌گویند عالم برتر از شهید است؟

پاسخ:

در روایات متعدد، اعمال مختلفی به‌عنوان برترین و بافضیلت‌ترین عمل ذکرشده است. ازجمله این موارد، فضیلت و مقام شهید و عالم است. برخی از روایات، دلالت می‌کنند که برترین نیکی، شهادت است که بالاتر از آن هیچ‌چیز دیگر نیست؛ از سوی دیگر در روایات متعددی نیز به مقام والای عالم اشاره‌شده است. ذکر این دو دسته روایات، سبب به وجود آمدن سؤالی در ذهن مخاطب می‌شود که در مقام مقایسه بین شهید و عالم، کدام برتر هستند؟ در متن پیش رو به وجه جمع این دو دسته روایات پرداخته‌شده است.

الف. متن روایت
در روایتی از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله نقل شده است: 
«فَوْقَ کُلِ بِرٍّ بِرٌّ حَتَّی یقْتَلَ الرَّجُلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَیسَ فَوْقَهُ بِرّ؛ بالاتر از هر نیکی، نیکی دیگری وجود دارد تا اینکه شخص در راه خدا کشته شود، پس هنگامی‌که در راه خداوند بلندمرتبه به شهادت رسید، هیچ عمل نیکی برتر از آن نیست».(۱) 
از سوی دیگر در حدیثی نقل‌شده است: 
«اِذَا کَانَ یوْمُ الْقِیامَهِ جَمَعَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ وُضِعَتِ الْمَوَازِینُ فَتُوزَنُ دِمَاءُ الشُّهَدَاءِ مَعَ مِدَادِ الْعُلَمَاءِ فَیرْجَحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَی دِمَاءِ الشُّهَدَاء؛ هنگامی‌که در روز قیامت خداوند همه مردم را در یکجا جمع کند و ترازوی اعمال آورده شود، خون شهیدان با قلم دانشمندان وزن می‌شود، پس قلم عالمان بر خون شهیدان برتری خواهد یافت».(۲) 
بر اساس روایت اول، بالاترین مقام و درجه به شهید اختصاص دارد، اما آنچه در روایت دوم مطرح‌شده این است که مقام عالمان از شهدا برتر است. علت این برتری چند دلیل می‌تواند باشد که در ادامه اشاره می‌شود.

۱. برترین عمل به‌تناسب زمان و مکان
برترین عمل به‌تناسب زمان و مکان، متفاوت است به‌عنوان نمونه وقتی مسلمانان در حال جهاد با دشمن باشند و میدان نبرد، خالی از نیروهای جنگی باشد، جهاد با دشمن و شهادت در راه خدا، برترین عمل است، اما وقتی جامعه دینی در حال رقابت علمی با دشمنان است، جایگاه علم و عالم از شهادت برتر است.

۲. برترین عمل به‌تناسب شرایط افراد
برتری و فضیلت هر عمل ممکن است به دلیل شرایط متفاوت افراد، حتی در یک‌زمان و مکان برای تمام افرادی که در آنجا حضور دارند یکسان نباشد یعنی برای کسی که توان درس خواندن و تحصیل علم دارد، برترین عمل، علم‌آموزی است، اما ممکن است شخص دیگری حافظه خوبی برای دانش آموختن نداشته باشد، اما به‌خوبی بتواند در میدان نبرد با دشمن بجنگد پس برای چنین شخصی، جهاد بالاترین عمل است.

۳. برتری از جهت میزان اثرگذاری
احتمال دیگری هم وجود دارد که ممکن است منظور از برتری عالمان بر شهیدان، ازنظر میزان اثرگذاری و تربیت جامعه باشد یعنی آن‌کسی که می‌تواند جامعه را به سمت دین الهی سوق دهد، عالمان دینی خودساخته هستند چنان‌که پس از انقلاب اسلامی، کلام و سخن نافذ امام خمینی بود که جوانان را به میدان نبرد می‌کشاند و بارها دیده می‌شد که وقتی یک عالم دینی خودش در میدان نبرد حاضر می‌شد و لحظاتی با رزمندگان اسلام سخن می‌گفت در آن‌ها انگیزه مضاعفی برای نبرد با دشمن ایجاد می‌شد، لذا عالمان فرهیخته می‌توانند مقدمه تربیت شهدا باشند.

نتیجه
گرچه این احادیث باهم تعارض ظاهری دارند، اما بررسی و دقت در آن‌ها نشان می‌دهد هیچ‌گونه تعارض حقیقی بین روایات نیست، بنابراین در جمع‌بندی باید گفت برتری و فضیلت‌هایی که برای یک عمل بیان‌شده، همواره برتری مطلق نیست، بلکه نسبی است یعنی هر یک از این اعمال، با توجه به موقعیت و شرایط آن عمل، از دیگر اعمال برتر است لذا جایی که تنها راه یاری دین خدا، جهاد و شهادت باشد، شهادت برترین عمل است و شهید بالاترین جایگاه دارد، اما جایی که با علم دانشمندان و عالمان، دین استوار می‌ماند، علم برترین عمل است و عالم بالاترین جایگاه دارد. البته این احتمال نیز بعید نیست که منظور از برتری عالمان بر شهیدان، میزان اثرگذاری کلام و سخن عالمان دینی باشد که گاهی با یک‌سخن، هزاران نفر را به میدان نبرد می‌فرستد یعنی مقدمه شهادت، تربیت دینی است که توسط عالمان فرهیخته القا می‌شود، پس اگر عالم دینی نباشد شهیدی هم تربیت نخواهد شد.

پانویس:
1). ابن‌بابویه، محمد بن علی، الخصال، محقق/مصحح: غفاری، علی‌اکبر، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ ش، ج۱، ص۹.
2). ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ج۴، ص۳۹۸.