سجده سایه ها

تفسیر آیه 48 سوره نحل، در خصوص سجده سایه ها را توضیح دهید؟
«أَ وَ لَمْ يَرَوْاْ إِلىَ‏ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِن شىَ‏ْءٍ يَتَفَيَّؤُاْ ظِلَالُهُ عَنِ الْيَمِينِ وَ الشَّمَائلِ سُجَّدًا لِّلَّهِ وَ هُمْ دَاخِرُونَ»؛ آيا آن ها مخلوقات خدا را نديدند كه سايه‏ هايشان از راست و چپ حركت دارند، و با خضوع براى خدا سجده مى‏ كنند؟!(1) سجده در این جا به معنای سر بر خاک نهادن و سجده در نماز نیست بلکه به معنای خضوع در برابر اراده الهی، و فرمانبرداری از خداوند است. در ادامه و با توجه به بیان تفسیری برخی مفسران، مطلب روشنتر می شود: آيه شريفه مى ‏خواهد مشركين را كه منكر توحيد و نبوتند راهنمايى كند به اين كه در حال اجسام سايه ‏دار ـ كه سايه از چپ و راستش دور مى‏زند ـ نظر كنند، چون اين حال سجود و خضوع در برابر عظمت و كبرياى خدا را مجسم مى ‏كند. همه اين ها در برابر خدا خاضع و ذاتا در برابر امر او منقاد و فرمان بردارند، و خضوع و ذلت خود را به اين نحو از عبادات تكوينى اظهار مى ‏دارند.(2) روى سخن در اين آيات با مشركين است، و عليه ايشان احتجاج شده است، گويا خواسته است ايشان را وادار كند كه به طوع و رغبت خدا را سجده كنند، همان طور كه ساير عقلاى آسمان و زمين او را به طوع و رغبت سجده مى‏ كنند، و حتى سايه ايشان هم او را سجده مى‏ كند. و به همين عنايت بود كه سجده سايه ايشان را به رخ كشيد تا در وادارى مشركين مؤكدتر باشد.(3) اين آيه و دو آيه بعدى در زمينه خضوع اجسام و جنبندگان و ملائكه نسبت به خداست، خضوع ملائكه اختيارى و تشريعى، و سجود جنبندگان و اجسام، تكوينى و ذاتى است. منظور از سجود، افتادن بر زمين نيست، بلكه خضوع و انقياد (فرمانبرداری) به اراده حق تعالى است.(4) خداوند حركت سايه‏ هاى اجسام را در راست و چپ، به عنوان نشانه ‏اى از عظمتش معرفى مى ‏كند و آن ها را در حال سجده براى پروردگار و تواضع خضوع مى‏ داند.(5) با تسليم شدن سايه ‏هاى كوه و درخت و اجسام ديگر به اراده الهى كه آن ها را تابع محض قرار داده، نشانه ‏اى از حاكميّت خداوند را معرفى مى ‏كند، و اين تسليم را نوعى سجده و خضوع در برابر خدا مى ‏شمارد. البته سجده در اين جا به معناى خضوع و تسليم است و سجده‏ اى كه انسان در حال نماز انجام مى ‏دهد مورد نظر نيست.(6) «وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ»؛ تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند ـ از روى اطاعت يا اكراه ـ و هم چنين سايه ‏هايشان، هر صبح و عصر براى خدا سجده مى‏ كنند.(7) سجده در برابر خداى تعالى به سایه اجسام نسبت داده شده، با اين كه سايه، امرى است عدمى و عبارت است از نرسيدن نور، به خاطر حائل شدن جسم در برابر نور. سرّش اين است كه هر چند سايه امرى است عدمى، و ليكن آثارى خارجى نظير آثار امور وجودى دارد، مثلا كم و زياد مى‏ شود، و هم چنين اختلافات ديگرى به خود مى ‏گيرد كه حواس ما آن را حس مى‏ كند، پس مى‏ توان گفت در عين عدمى بودن بهره ‏اى از وجود دارد كه با همان مقدار از وجود و همان مقدار از آثار، در برابر خداى تعالى خاضع و ساجد است.(8) ـ سجده و خضوع در برابر خداوند، ذاتی است امام باقر (عليه السلام) در تفسیر این آیه شریفه فرمودند: «أَمَّا مَنْ يَسْجُدُ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ طَوْعاً فَالْمَلَائِكَةُ يَسْجُدُونَ طَوْعاً، وَ مَنْ يَسْجُدُ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَمَنْ وُلِدَ فِي الْإِسْلَامِ فَهُوَ يَسْجُدُ لَهُ طَوْعاً، وَ أَمَّا مَنْ يَسْجُدُ لَهُ كَرْهاً فَمَنْ جُبِرَ عَلَى الْإِسْلَامِ، وَ أَمَّا مَنْ لَمْ يَسْجُدْ فَظِلُّهُ يَسْجُدُ لَهُ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِي»؛ اما آنان كه از اهل آسمان با طوع و رغبت سجده می كنند، ملائكه ‏اند. و اما اهل زمين آنان كه در اسلام تولد يافته به طوع سجده نمايند، و آنان كه به كراهت سجده نمايند، كسانی اند كه مجبور به اسلام شوند. و آنان كه سجده الهى نكنند، سايه آن ها سجده سبحانى نمايند در صبح و شام.(9) سجده در اين گونه موارد به معنى خضوع و نهايت تواضع و تسليم است، يعنى همه فرشتگان و انسان ها و همه صاحبان عقل و انديشه براى خدا متواضعند و در برابر فرمان او خاضع مى‏ باشند. گروهى سجده و خضوعشان تنها جنبه تكوينى دارد، يعنى در برابر قوانين عالم هستى و آفرينش خاضعند. گروهى علاوه بر سجود تكوينى سجود تشريعى‏ نيز دارند، يعنى با ميل و اراده خود در برابر خداوند سجده مى ‏كنند، مثلا همين كه مى‏بينيم جسم و جان آن ها تسليم قوانين حيات و مرگ و نمو و رشد و سلامت و بيمارى و مانند آن است اين حالت تسليم و خضوع در برابر قوانين آفرينش در حقيقت يک نوع سجود تكوينى از ناحيه آن ها است. ذكر "ظلال" (سایه ها) در این آيه نشان مى‏ دهد كه منظور از سجود تنها سجود تشريعى نيست، زيرا سايه‏ هاى موجودات از خود اراده و اختيارى ندارند، بلكه تسليم قوانين تابش نور مى ‏باشند، و بنا بر اين سجده آن ها، تكوينى، يعنى تسليم در مقابل قوانين خلقت است.(10)

_________

(1) نحل/ 48.

(2) طباطبایی، ترجمه الميزان، ج ‏12، ص 384.

(3) ترجمه الميزان، ج ‏11، ص 439.

(4) قرشی، تفسير أحسن الحديث، ج ‏5، ص 448.

(5) مکارم شیرازی و همکارن، تفسير نمونه، ج ‏11، ص 252.

(6) جعفری، كوثر، ج ‏6، ص 147.

(7) رعد/ 15.

(8) ترجمه الميزان، ج ‏11، ص 440.

(9) تفسير القمی، ج ‏1، ص 362.

(10) تفسير نمونه، ج ‏10، ص 157.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید