خوش بینی یا بدبینی
حد و مرز خوش بینی تا کجاست و چه ارتباطی با باور و اعتماد دارد؟ با شرایط فعلی جامعه، خوش بین باشیم یا بدبین؟ آیا لازم نیست کمی محتاط تر یا به قولی دیگر کمی بدبین باشیم تا کمتر آسیب ببینیم؟ خوش بینی با محتاط بودن منافاتی ندارد. محتاط بودن هم به معنی بدبین بودن نیست. خوش بینی ای که در اسلام این همه سفارش شده، به این است که در برخوردهایمان، دیگران را متهم نسازیم و اصل را بر این نگذاریم که همه مردم خطاکار و مشکل دارند. در غیر این صورت فضای بی اعتمادی و بی میلی در اجتماع غالب خواهد شد و دیگر قادر به ادامه زندگی مسالمت آمیز نخواهیم بود. در کنار این خوش بینی، و خطاب نیکو و پسندیده و رفتاری با اعتماد نسبت به مردم، باید در گوشه ذهن، احتمالات عقلائی را هم در نظر گرفت، اما لازم نیست به صورت بدگمانی به زبان بیاوریم و در عمل به عرصه ظهور درآویم. بلکه به عنوان احتیاط و فرضی عقلائی در گوشه ذهن خود داشته باشیم و حواسمان به آن باشد. چون بالاخره انسان ها دچار خطا و اشبتاه می شوند، حتی بهترین انسان ها، خطاهایی که داشته اند که قابل تصور مردم نبوده، حال که چنین است، در نظر گرفتن احتمالات، پسندیده است؛ در عین حال بدگمانی و ابراز آن نیز فضای جامعه را نابسامان کرده و زندگی را مختل می نماید. با همه این احوال در بعضی از موارد، نباید خوش گمان بود، امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: «الْحَذَرَ كُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِي ذَلِكَ حُسْنَ الظَّن»؛ پس از صلح به كلى از دشمن حذر كن، چه بسا كه دشمن براى غافل گير كردن تن به صلح دهد. در اين زمينه طريق احتياط گير، و به راه خوش گمانى قدم مگذار.(1) ایشان در جایی دیگر محدوده خوش گمانی و بدگمانی را چنین بیان می فرمایند: «إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلَاؤُكَ عِنْدَهُ وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلَاؤُكَ عِنْدَه»؛ همانا کسی، مستحق خوش گمانی است، که از تو به او نیکی رسیده و از بلای تو در امان بوده، هم چنین کسی سزاوار بدگمانی است که تو به او بلائی رسانده ای و از تو خیر ندیده.(2) یعنی اگر به چنین کسی بدگمان باشی، راه دوری نرفته ای. هم چنین در کارهای حکومت داری و مملکت داری و کاتبان امر، که متولی امور مردم هستند، از طرف حاکم و والی نسبت به آن ها، نباید خوش گمانی زیاد باشد، بلکه جنبه های احتیاط را باید بیشتر در نظر داشته باشد چون صلاح امور همه مردم به دست این هاست و سهل انگاری و خوش گمانی بی جا، ممکن است، مصلحت نظام و مردم را مورد اختلال قرار دهد. از این رو حضرت امیر (علیه السلام) می فرمایند: «لَا يَكُنِ اخْتِيَارُكَ إِيَّاهُمْ عَلَى فِرَاسَتِكَ وَ اسْتِنَامَتِكَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْكَ فَإِنَّ الرِّجَالَ يَتَعَرَّضُونَ [يَتَعَرَّفُون] لِفِرَاسَاتِ الْوُلَاةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ حَدِيثِهِمْ] خِدْمَتِهِم... .»؛ در گزيدن اين كاتبان تنها به فراست و اطمينان، و خوش گمانى خود اعتماد مكن كه مردم براى جلب نظر واليان به آراستن ظاهر مى پردازند، و خوش خدمتى را پيشه مى سازند.(3) ... ليكن آنان را بيازماى به خدمتى كه براى واليان نيكوكار پيش از تو عهده دار بوده اند، و بر آن كس اعتماد كن كه ميان همگان اثرى نيكو نهاده، و به امانت از همه شناخته تر است ـ و امتحان خود را داده ـ كه اين نشانه خيرخواهى تو براى ـ دين ـ خداست و براى كسى كه كار او بر عهده شماست.
ـــــــــــــــــــــ
(1) نهج البلاغه، ص 442.
(2) نهج البلاغه، ص 431.
(3) نهج البلاغه، ص 437.
برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید
