توجه قلبی در سیر و سلوک
برای توجه قلبی در مسیر سلوک چه دستوراتی وجود دارد؟
روشن است که تمامی احکام و آداب عبادت شریعت، برای اعتلای کلمه «لا اله الا الله» وضع شده اند، تا انسان با انجام مکرر آن ها، دل را برای توجه به خدای سبحان تمرین دهد. از این رو میراث این تمرین، تقویت توجه قلبی و میراث این تقویت، تحکیم ارتباط وجه خاصی با خدای سبحان دارد.
بدین منظور به عنوان نمونه، اگر بخواهیم توجه قلبی را در نماز که ستون دین است، داشته باشیم، توجه به نکاتی لازم است:
الف: طهارت دل
نمازگزار برای آن که نماز را به نیکی در حریم دل اقامه کند، باید آدابش را در آن حریم احیا کند و برای چنین قصدی نخست باید گامی به عقب بردارد و درصدد وضوی باطنی برآید، تا به طهارت دل دست یابد که تمرکز و توجه، به اندازه طهارت است.
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «آن گاه که خواستی اعضا و جوارح خود را با آب وضو طهارت دهی، دلت را با تقوا و یقین تطهیر کن.»(1)
عنصر تقوای الاهی که به فرموده امام علی (علیه السلام):
«فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِكُمْ وَ بَصَرُ عَمَى أَفْئِدَتِكُمْ وَ شِفَاءُ مَرَضِ أَجْسَادِكُمْ وَ صَلَاحُ فَسَادِ صُدُورِكُمْ وَ طُهُورُ دَنَسِ أَنْفُسِكُمْ وَ جِلَاءُ [غِشَاءِ] عَشَا أَبْصَارِكُم (2) همانا تقوای خداوند برای شما دوای درد دل ها است، و چشم برای کوری دل ها و شفای بیماری جسدها و اصلاح فساد سینه ها و پاکی آلودگی نفوس و روشنایی پرده های چشمان»، معنایی جز اجتناب و پرهیز ندارد؛ پرهیز از هر چیزی که مایه دوری دل از خدای سبحان و موجب آلودگی و ناپاکی آن می گردد اما چون آلودگی ها به دوگونه ظاهری و باطنی هستند تقوا نیز به دو قسم تقوای ظاهری و تقوای باطنی تقسیم می گردد.
تقوای ظاهری پرهیز از هر چیزی است که خدای سبحان خوش ندارد که در رفتار ظاهری ما آشکار گردد؛ مانند ترک اوامر تکلیفی مثل نماز و انجام نواهی تکلیفی مثل چشم چرانی.
تقوای باطنی نیز پرهیز از هر چیزی است که خدای سبحان خوش ندارد که در اعمال قلبی ما ظهور کند؛ مانند ترک اعمال الهی مثل توکل و انجام اعمال نفسانی مثل حرص.
ب: استقبال دل
استقبال دو ضلع دارد: یک ضلع آن، روی گردانی دل از وجوه متکثر و تعلقات و ضلع دوم آن، روی آوری تمام رخ به وجه الله، به گونه ای که نمازگزار با معرفت توحیدی خدای سبحان را وجود گسترده ای بداند، که سراسر هستی را در برگرفته و در دل همه آفریده ها حضور وجودی و به آن ها احاطه وجودی دارد.
ج: گفتگوی قریبانه با خدای سبحان
نمازگزار پس از استقبال دل، باید گام بعدی را بردارد یعنی در توجه قلبی با خدای حاضر گفتگوی قریبانه داشته باشد و خطاب به او گاهی ثنا گوید و گاهی دعا کند و به فرموده رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با پروردگار خود مناجات کند: «الْمُصَلِّي يُنَاجِي رَبَّه (3) نماز گزار با خدای خویش مناجات می کند.»
مناجاتی که اولا در آینه ذکر تجلی می کند و ثانیا با بار توحیدی عبودی و حبی، اثری گران به بار می آورد؛ اثری به نام خشوع در برابر خدای سبحان :«الَّذينَ هُمْ في صَلاتِهِمْ خاشِعُون (4) آنهائى كه در نمازشان خشوع دارند.»
د: نشاط و بهجت در نماز
آنان که در مقام اقامه آیین عبادی بر می آیند، بدانند که باید عبادت را با نشاط، بهجت و تازگی به پا دارند، نه با کسالت، خستگی سستی و ملال؛ تا اولا، آثار بدی، مانند انزجار تنفر آمیز و انصراف تاسف آور از عبادت بر آنان مترتب نشود، و ثانیا، آثار خوبی چون انس با خدا و لذت عبادت به ایشان روی آورد.«وَ لا يَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاَّ وَ هُمْ كُسالى (5) و نماز بجا نمى آورند جز با كسالت»
د: ذکر
ذکری که یاد خدای سبحان در زبان، رفتار و دل باشد، آینه مناجات نمازگزار است؛ زیرا نماز جلوه گاه اذکار الهی است و از این رو نمازگزار افزون بر آنکه با اقامه نماز یاد الهی را در پرتو انجام طاعت الهی به جا می آورد، در مقام ثنا به زبان و دل، گاهی در تحمید، گاهی در تسبیح، گاهی در تهلیل، گاهی در تکبیر و زمانی در تعظیم است، و در مقام دعا گاهی رحمت، گاهی هدایت، گاهی مغفرت و زمانی استعانت می طلبد. از این رو آغاز تا انجام نماز ذکر است و اقامه نماز، اقامه ذکر. «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْري (6) نماز را به پا دار تا مرا یاد کنی.»
بنابراین در عمل عبادی مهمی مانند نماز، اموری مانند: طهارت دل، استقبال دل، گفتگوی قریبانه با خدای سبحان، نشاط و بهجت در نماز و ذکر را می توان به عنوان آیین های توجه قلبی ذکر نمود.(7)
پی نوشت ها:
1. مصباح الشريعة، منسوب به حضرت جعفر بن محمد، امام ششم (عليه السلام)، انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ايران، تهران، ص44.
2. نهج البلاغة (للصبحي صالح)، شريف الرضي، محمد بن حسين، هجرت، قم، 1414 ق، ص312.
3. بحار الأنوار(ط- بيروت)، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1403 ق، ص68 و ص216.
4. مومنون/2.
5. توبه/54.
6. طه/14.
7. تلخیص علم سلوک، فضلی، علی،نشرمعارف، 1389، صص235 - 256.
برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید
