تربیت اخلاق عملی

چه روش هایی وجود دارد که بتوانیم تربیت اخلاقی را در بعد عمل پیاده نماییم؟

پنج روش از روش های زمینه ساز در بُعد عمل وجود دارد که عبارت اند از: شناخت، طلب توفیق، مرابطه، بهره گیری از وسایط فیض الهی و تقویت اراده.

الف: شناخت
اولین مرحله شکل گیری عمل، تصور ذهنی آن و تصدیق فایده اش است که این دو از جنس شناخت و زمینه ساز شکوفایی میل و اراده و زمینه ساز عمل هستند.
روشن است که عمل از هر نوعی که باشد برخاسته از علم است. خداوند متعال نیز برای اثبات حالات درونی برای برخی از افراد به عمل آن ها استناد می کند. پس عمل هر چه باشد با علمی که مناسب آن است همراه است.
کسی که عملی را برای رسیدن به منظوری مثل عزت انجام می دهد اگر عزت را در دست مردم ببیند، عمل خود را برای مردم انجام می دهد؛ اما اگر معرفت توحیدی داشته باشد دیگر در دلش جایی برای ریا و سمعه باقی نخواهد ماند.

ب: طلب توفیق
در اصطلاح قرآنی و اخلاقی، توفیق به یک معناست و در توضیح آن باید گفت چنین نیست که ما هر وقت بخواهیم عملی به ویژه اعمال عبادی را انجام دهیم و علل و اسباب ظاهری آن نیز فراهم باشد، توان انجام آن عمل را داشته باشیم.
در بسیاری مواقع با این که شرایط ظاهری فراهم است عمل محقق نمی شود؛ زیرا:
اولا اسباب ظاهری باید کنار یکدیگر قرار گیرند
ثانیا علل و اسباب ظاهری به تنهایی علت تامه نیستند و در تحقق هر معلولی افزون بر علل طبیعی ظاهری، هزاران عامل دیگر که در اختیار ما نیست دخالت دارند. توفیق همراه کردن، کنار هم قرار دادن و هم زمان کردن جمیع علل ظاهری و غیر ظاهری و هم چنین دفع موانع است.
چنین کاری از کسی برنمی آید مگر کسی که به همه علل و اسباب ظاهری و غیر ظاهری احاطه کامل داشته باشد.
بنابراین کسی غیر از خداوند چنین قدرتی ندارد، از طرفی تا چنین چینش منظمی در علل و اسباب فراهم نشود هیچ عملی محقق نخواهد شد.
پس توفیق از عوامل قطعی زمینه ساز برای انجام عمل است که باید از خداوند متعال آن را درخواست کرد.
علامه طباطبایی در ضمن تفسیر آیه 88 سوره هود، در توضیح معنای توفیق می فرمایند: «ردیف کردن و هماهنگ نمودن بعضی اسباب با بعضی دیگر... و خداست که اسباب را از طریق «استطاعت ردیف و هماهنگ می کند پس استطاعت من از اوست و توفیق من هم به وسیله اوست.»(1)

ج: مرابطه
مرابطه مانند محافظه است. مرابطه معنای به هم پیوستن نیز دارد. در اخلاق مرابطه به معنای به خود پیوستن و مراقب و مواظب خویش بودن نیز به کار رفته و عنوانی کلی برای چهار عمل مشارطه، مراقبه ، محاسبه، معاتبه است.
نظارت بر اعمال و حالات خود مراقبه، محاسبه و تنبیه و مجازات خویشتن از جمله توانایی های ویژه نفس انسانی است.
از آن جا که دنیا محل ابتلا و امتحان و وسوسه های گوناگون است، هر لحظه ممکن است انسان دچار گناه و اشتباه شود از همین رو باید صبحگاهان با خود شرط بندگی بگذارد(مشارطه)، در بین روز هم باید پیوسته بر خود نظارت داشته باشد(مراقبه)، شب نیز خود را به محاسبه بکشد و اگر خطا و اشتباهی دید خود را معاتبه کند. این امور را باید به عنوان زمینه عمل برای خود پیش بینی کرد مجموعه این چهار عمل در اخلاق اسلامی مرابطه نام دارد.

د: بهره گیری از وسایط فیض الهی در تربیت اخلاقی
چهارمین روش از روش های زمینه ساز در بعد عمل بهره گیری از وسایط فیض الهی در تربیت اخلاقی است.
یکی از عوامل مهم در زمینه سازی رشد و ترقی و تربیت اخلاقی بهره گیری از وسایط فیض الهی در تربیت اخلاقی است که در مصادیقی مانند شفاعت و توسل و زیارت و ولایت خود را نشان می دهد.
این بهره گیری از این رو مهم است: تا انسان متوجه نشود فقیر و نیازمند است و باید از وسایط خداوند که به او در این زمینه کمک می کنند بهره بگیرد، راه به جایی نخواهد برد. وی اگر خیال کند که خود به تنهایی می تواند در این مسیر خطرناک و پر پیچ و خم قدم بگذارد و پیش برود سخت در اشتباه است.
هم چنین در اشتباه است اگر توهم کند که خود مستقیم می تواند با خدا ارتباط برقرار کند و از او کمک بخواهد و بی توجه به وسایط خداوند در تکوین و تشریع در تربیت اخلاقی موفق شود و به قرب او برسد.
بی گمان آدمی برای دستیابی به کمالات مادی و معنوی به وسایطی خارج از محدوده وجودی خویش نیازمند است. عالم هستی بر نظام اسباب و مسببات استوار شده و تمسک به سبب ها و وسایل برای رسیدن به کمالات مادی و معنوی لازمه این نظام است.
به برکت بهره گیری از وسایط فیض الهی، گنهکاران در دنیا دچارناامیدی نمی شوند. مسئله شفاعت روحیه امید را در آن ها زنده می کند و گاه سبب انقلاب و دگرگونی آن ها می شود.
بر همین اساس قرآن کریم نیز انسان را در جهت کسب کمالات معنوی به خصوص قرب به درگاه الهی که راه آن تربیت اخلاقی است به بهره گیری از اسباب و وسایل و وسایطی امر می کند که خود آنها را تربیت و به مردم معرفی کرده است.
«وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا»؛ و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند.(2)
علامه طباطبایی ذیل این آیه نورانی می فرماید: «امام به وسیله امر هدایت می کند و باء در بأمر برای سببیت است. بنابراین امام رابطه مردم و پروردگارشان در اخذ فیوضات ظاهری و باطنی است. نیز در می یابیم که وی دلیلی است که نفوس را به سوی مقاماتش راهنمایی می کند.(3)
در آیات دیگر نیز به بهره گیری از وسایط فیض الهی سفارش شده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ»؛ اى اهل ايمان، از خدا بترسيد و به سوى او وسيله جوييد و در راه او جهاد كنيد، باشد كه رستگار شويد.(4)

ه: تقویت اراده
پنجمین روش از روش های زمینه ساز در بعد عمل تقویت اراده است. انسان موجودی است که افعال خود را با اراده انجام می دهد، البته در حیوان نیز اراده هست ولی اراده حیوان غریزی و اراده انسان آگاهانه است.
انسان سست اراده هر چند به فضایل اخلاقی علم و آگاهی داشته باشد یا حتی میل و انگیزه در او شکوفا شود علم خود را در مقام عمل به کار نخواهد بست. در برابر اینها کسانی هستند که قوت اراده و عزم دارند این گروه حتی اگر در مقابل هجوم شهوات قرار گیرند قدرت تصمیم گیری بر ترک دارند و به اذن الهی و توفیق او به معصیت و نافرمانی خداوند در نخواهند افتاد.
تمرین، استقامت و تحمیل کارهای سخت به خود، پرهیز از تسویف و کار را به فردا واگذاشتن، ایفای واجبات و ترک محرمات را می توان از عومال تقویت اراده دانست.
بنابراین؛ شناخت، طلب توفیق، مرابطه، بهره گیری از وسایط فیض الهی و تقویت اراده پنج روش از روش های زمینه ساز تربیت اخلاقی در بعد عمل می باشند.(5)

پی نوشت ها:
1. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بیروت، ج10، ص369.
2. انبیاء/ 73.
3. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بیروت، ج14، ص304.
4. مائده/ 35.
5. برای اطلاع بیشتر ر.ک: فقیهی، سید احمد، روش های تربیت اخلاقی در المیزان، موسسه آموزشی، پژوهشی امام خمینی، قم، 1393، صص340-460.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید