خاکسپاری غریبانه
پرسش:
درباره جزئیات غسل و کفن و دفن حضرت زهرا سلام‌الله علیها اینکه چگونه انجام شد و چه کسانی حاضر بودند توضیح فرمایید؟ امام علی علیهالسلام چگونه حضرت زهرا سلام‌الله علیها را از زیر لباس غسل دادند؟
پاسخ:
حضرت فاطمه سلام‌الله علیها بعد از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) به‌واسطه اینکه حق ولایت حضرت علی(علیه السلام) توسط اهل سقیفه غصب شد سعی کردند تا تمام فعالیتهایشان در ایامی که بعد از پیامبر در قید حیات بودند برای احقاق حق امام علی ( علیه السلام )باشد. بر همین اساس حتی در روزهای آخر عمر مبارک خویش با اعلام علنی نارضایتی خویش از غاصبان حق حضرت، وصیت کردند تا بدن مطهّرشان مخفیانه و شبانه دفن شود تا کسانی که سبب نارضایتی ایشان شدند در تشییع‌جنازه ایشان حضور پیدا نکنند.
حضرت فاطمه سلام‌الله علیها در سال ۱۱ هجری قمری در اثر صدمات جسمی ناشی از حوادث بعد از رحلت پیامبر اکرم ( صلی الله علیه واله ) به شهادت رسیدند.(۱) ایشان به دلیل ناراحتی که از عملکرد برخی صحابه -مثل غصب حق ولایت امام علی علیهالسلام بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، غصب فدک توسط آن‌ها و هجوم به خانه آن حضرت – داشتند وصیت کردند که امام علی ( علیه السلام )ایشان را شبانه و مخفیانه غسل و کفن کنند.(۲) لذا امام علی علیه السلام وقتی عباس عموی پیامبر از ایشان خواست که اجازه دهد مهاجران و انصار را برای تشییع و نماز بر جنازه حضرت فاطمه سلام‌الله علیها جمع کند، بابیان این نکته که فاطمه سلام‌الله علیها وصیت کرده نماز و تشییع او پنهانی باشد با پیشنهاد وی مخالفت کرد.(۳) بر همین اساس امام علی علیهالسلام درخواست ابوبکر و عمر را که خواستند در نمازخواندن بر جنازه حضرت فاطمه سلام‌الله علیها بر آن دو پیشی نگیرد نپذیرفت.(۴)
وصیت دیگر حضرت فاطمه سلام‌الله علیها این بود که امام علی علیهالسلام او را بعد از رحلتش بدون اینکه لباس از بدنش دربیاورد، غسل دهد.(۵) لذا حضرت علی علیه السلام شبانه و با کمک اسماء بِنْت عُمَیس بدن حضرت را از زیر لباس غسل داد و سپس کفن کرد.(۶) بعد از آن حضرت علی علیه السلام به همراه امام حسن و امام حسین علیهماالسلام، بر جنازه فاطمه نماز خواندند.(۷) در برخی منابع تعداد نفراتی که بر بدن حضرت فاطمه سلام الله علیها نماز خواندند بیشتر ذکرشده است، بر اساس برخی روایات افزون بر امام علی علیه السلام و حسنین علیهمالسلام، نام عقیل برادر امام علی، عمار، مقداد، زبیر، ابوذر، سلمان فارسی، بُرَیده بن حصیب(۸) و عباس عموی حضرت و عبدالله بن مسعود(۹) نیز ذکرشده است.
حضرت علی علیهالسلام پس از انجام غسل و کفن و نماز، بدن پاک و مطهر همسر عزیزشان را شبانه دفن کردند یعقوبی در کتاب تاریخش ذکر کرده است که علاوه بر امام علی علیه السلام و فرزندانش هنگام خاکسپاری، فقط سلمان و ابوذر و مقداد حضور داشتند.(۱۰) اما برخی منابع بابیان نام برخی دیگر از اصحاب پیامبر که بر بدن حضرت نماز خواندند بیان کردند که آنان هم در تدفین حضرت فاطمه سلام‌الله علیها شرکت داشتند.(۱۱) ابن شهرآشوب در کتاب خویش نقل کرده است که هنگام دفن فاطمه سلام‌الله علیها، دو دست شبیه دستان پیامبر خدا از درون قبر ظاهرشده و به امام علی علیه السلام در دفن فاطمه سلام‌الله علیها کمک کرده است.(۱۲)
از آنجا که بر اساس وصیت حضرت فاطمه سلام الله علیها باید مکان قبر ایشان مخفی میماند امام علی علیه السلام پس از دفن همسر عزیزشان، آثار قبر را از بین برد تا قبر مشخص نباشد.(۱۳) علاوه بر این امام علی علیهالسلام برای پنهان ماندن قبر فاطمه سلام‌الله علیها و جلوگیری از یافته شدن آن، چندین صورت قبر و به قولی چهل قبر(۱۴) ایجاد کردند. با این وجود «بین روضه پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و منبر آن حضرت»،(۱۵) «خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها و امام علی علیهالسلام»(۱۶) و «قبرستان بقیع»(۱۷) سه مکانی هستند که به‌عنوان محل دفن احتمالی حضرت فاطمه سلام‌الله علیها در منابع ذکرشده‌اند.
صبح روز بعد از دفن حضرت فاطمه سلام الله علیها، ابوبکر و عمر بن خطاب به همراه مردم، برای نمازخواندن بر جنازه به سمت خانه حضرت رفتند و مقداد به آن‌ها گفت که دیشب بدن مطهر حضرت فاطمه سلام الله علیها را دفن کرده‌اند.(۱۸) مردم بااطلاع از دفن فاطمه سلام‌الله علیها از اینکه نتوانسته‌اند در تشییع و نماز بر تنها فرزند پیامبر حاضر شوند، ناراحت شده و یکدیگر را ملامت می‌کردند.(۱۹) بعد از این جریان عمر بن خطاب گفت تا برخی از زنان مسلمان را بیاورید تا قبرها را نبش کنند تا جنازه حضرت فاطمه سلام الله علیها را پیدا کنند تا ما بر آن نماز بخوانیم و دوباره دفن کنیم و قبرش را زیارت کنیم.(۲۰) وقتی این خبر به امام علی علیه السلام رسید بسیار خشمگین شد و با شمشیر به بقیع رفت(۲۱) و پس از مشاجره‌ای که میان او و عمر درگرفت، فرمود: اگر کسی سنگی را از روی این قبرها جابجا کند، او را خواهد کشت(۲۲) عمر اعتراض کرد و حضرت علی علیه السلام در جواب فرمود: اگر شمشیر خود را از غلاف بیرون بیاورم، به‌جایش برنمی‌گردانم مگر اینکه تو را کشته باشم، پس از این تهدیدها، عمر از تصمیم خود منصرف شد.(۲۳)
کلمات کلیدی:
تدفین حضرت فاطمه سلام‌الله علیها، تشییع حضرت فاطمه سلام‌الله علیها، امام علی علیهالسلام
معرفی منبع جهت مطالعه بیشتر:
کتاب: مأساه الزهرا نوشته علامه سید جعفر مرتضی که بانام رنج‌نامه حضرت فاطمه سلام‌الله علیها توسط جناب سپهری ترجمه و چاپ‌شده است.
پانویس:
1. طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، ج۲، ص۷۹۳.
2. ابن‌بابویه، محمد بن علی، الأمالی (للصدوق)، ص۶۵۸؛ همو، علل الشرائع، ج۱، ص۱۸۵.
3.ش طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۱۵۶.
4. سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج۲، ص۸۷۰.
5. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۱۵.
6. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب علیهالسلام، ج۳، ص۳۶۴؛ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۱۵؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۰۱.
7. ابن عبدالوهاب، حسین، عیون المعجزات، ص۵۵؛ طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۱۳۶.
8. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۳۰۰.
9. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۰۰.
10. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۱۵.
11. فتال نیشابوری، همان، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۳۰۰.
12. ابن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل ابی‌طالب علیهالسلام، ج۳، ص۳۶۵.
13. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۹۳.
14. ابن عبدالوهاب، حسین، عیون المعجزات، ص۵۵.
15. طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۱۳۶.
16. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۶۱.
17. سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج۲، ص۸۷۰-۸۷۱.
18. ابن عبدالوهاب، حسین، عیون المعجزات، ص۵۵؛ طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۱۳۶.
19. سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج۲، ص۸۷۱.
20. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۸، ص۳۰۴.
21. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۱۲.
22. طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۱۳۷.
23. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۸، ص۳۰۴.
