نگاه سیستمی به دین

«نگرش سیستمی» چیست؟ چه کاربرد و کارآمدی دارد؟ «نگرش سیستمی به دین» یعنی چه؟

ابتدا بررسی و تعریف مختصری از نگرش سیستمی:
به طور خلاصه سیستم به مجموعه ای از جزء هایی گفته می شود که با تعامل یکدیگر یک کل را بوجود می آورند. و کل بدون هر جزء ناقص است. هر سیستم شامل ورودی، خروجی، پردازش و بازخورد می باشد.
طبق تفکر سیستمی ، ویژگی های مهم یک سیستم از تعامل بین اجزاء آن بوجود می آید نه از فعالیت جداگانه آن ها. بنابر این وقتی سیستم را تجزیه می کنیم، ویژگی های مهم خود را از دست می دهد. بنابر این سیستم، یک کل است که با تحلیل قابل درک نیست. در عصر ماشین، وقتی چیزی بخوبی کار نمی کرد، رفتار اجزاء آن بررسی می شد تا راه ایجاد بهبودی پیدا شود. با توجه به نکته فوق، روشی غیر از تحلیل برای درک رفتار و یژگی های سیستم ضروری است. ترکیب (Synthesis) نقص فوق را جبران نموده و برای تفکر سیستمی، یک موضوع کلیدی است. در واقع، تحلیل و ترکیب، مکمل هم هستند.
وقتی می خواهید موضوعی را بررسی کنید، ابتدا سیستم کلی که در برگیرنده موضوع فوق است، را مشخص نمایید. به عبارت دیگر، یک کلیت (whole) را شناسایی کنید که موضوع فوق، بخشی از آن است. به عنوان مثال، هنگام تفکر در مورد یک "دانشگاه" (به عنوان موضوع)، سیستم در برگیرنده آن، ممکن است "نظام آموزش عالی" یا "نظام آموزشی" در نظر گرفته شود.
1- رفتار و ویژگی های سیستم کلی را بررسی نمایید.
2- رفتار یا ویژگی های موضوع مورد مطالعه را با توجه به نقشها (roles) یا کارکردهای (functions) آن در سیستم کلی توضیح دهید.

در تفکر سیستمی، توصیه می شود که ترکیب قبل از تحلیل انجام گیرد. در تفکر تحلیلی، چیزی که می خواهیم بررسی کنیم، بعنوان یک کل تجزیه می شود. ولی در ترکیب، چیزی که می خواهیم بررسی کنیم، بعنوان یک جزء از کلی که آنرا دربرگرفته، بررسی می گردد.
اولی، حوزه مورد توجه محقق را تقلیل و دومی آنرا گسترش می دهد. به عنوان مثال، تفکر تحلیلی برای تشریح دانشگاه شروع به تجزیه آن و رسیدن به عناصرش می کند. مثلاً از دانشگاه به دانشکده، به دپارتمان، به دانشجو، هیئت علمی و موضوعات درسی و ... می رسد. سپس عناصر را تعریف و آنها را جهت رسیدن به تعریف دپارتمان، دانشکده و دانشگاه ترکیب می کند. برای مواجه با واقعیت ها، هم ترکیب و هم تحلیل لازم است. تحلیل روی ساختار موضوع متمرکز می شود. تعیین می کند سیستم ها چگونه کار می کنند. ترکیب بر کارکرد متمرکز می شود.
بنابر این تحلیل، دانش(knowledge) ایجاد می کند و ترکیب، درک(understanding) را افزایش می دهد (درک از کل به جزء جریان دارد و دانش از جزء به کل). تحلیل به درون چیزها می نگرد ولی ترکیب از بیرون به آنها نگاه می کند. در تفکر سیستمی اعتقاد بر این است که با بسط سیستم مورد بررسی، درک ما از آن افزایش می یابد. در عصر ماشین، به تعامل بین اجزاء درون سیستم توجه می شد. ولی تفکر سیستمی، علاوه بر آن، به تعامل سیستم با محیط نیز توجه دارد و نیز به تعامل کارکردی (Functional interaction) بین اجزاء سیستم توجه می نماید.

_ معنا و جایگاه روش سیستمی در دین:
عالمان و دیندارانی که به نحوی با مسأله حکومت و حکومت‌داری روبه‌رو بودند و از آن‌ها درباره مسائل اجتماعی نظرخواهی می‌شده است، ناخودآگاه به «نگرش کلان و سیستمی به دین» معطوف می‌شده‌اند. قرار گرفتن مسلمانان در برابر افکار، روابط و تولیدات دنیای مدرن و تسلط غرب بر فرهنگ مسلمانان، اندیشمندان اسلامی را به مسأله «قابلیت و فعلیت دین برای اداره امور و راه‌حل پیروزی دین در رقابت جهانی» معطوف ساخت.
اقدام دینداران در ایران برای تشکیل حکومت بر اساس اسلام و قرار گرفتن عملی در صحنه مدیریت جامعه‌ای متصل به جامعه جهانی، سبب تولید بیشتر و صریح‌تر افکار و نظریات نسبت‌ به مساله «توانایی دین برای مدیریت جمعی» شد.
پرسش‌ها و نیازهای فراوان در ابعاد مختلف امور اجتماعی، به ویژه مسائل مربوط به نهادها و سازمان‌ها که مدیران آن‌ها قصد ساختار‌سازی بر اساس اسلام را داشتند، سبب برگزاری کنگره‌ها و کنفرانس‌های متعدد با موضوعاتی مانند: «اقتصاد اسلامی»، «بانکداری اسلامی»، «روانشناسی اسلامی»، «فرهنگ اسلامی»، دیدگاه‌های اسلام در پزشکی»، «مدیریت اسلامی»، «قضاوت اسلامی»، «زن در اسلام»، «معماری اسلامی»، «حکومت در اسلام» و… شد.
کتاب‌ها و مقالاتی با عنوان: نظام مالیاتی، نظام حکومتی، نظام اقتصادی، نظام سیاسی، نظام مالی، نظام تربیتی، نظام اخلاقی، نظام قضایی، نظام خانواده، نظام دفاعی، نظام بین‌المللی، نظام عبادات، نظام مجازات، نظام مشارکت، نظام حقوقی، نظام اجتماعی، سیستم اقتصادی، سیستم قضایی، سیستم سیاسی، فقه زندگی، الحیاة (توصیفی نظام‌ واره از تفکر دین نسبت به ابعاد مختلف زندگی) و… نوشته‌ شد.

اندیشه‌های اجتماعی رهبران و متفکران دینی به صورت متمرکز مورد بحث و بررسی قرار گرفت. مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی برای تولید فکر و نظریه دینی فعال شد. محققان عمده این مراکز و مولفان کتاب‌ها و مقالات بالا بر ضرورت نظام‌سازی بر اساس تفکر اسلام اتفاق نظر دارند؛ تاملات و نوآوری‌ها یا کاستی‌ها و ابهام‌ها در روش نظام‌سازی است؛ نظامی که چهار شاخصه ذیل را دارا باشد:
1. پاسخگویی نیازهای طبیعی و واقعی.
2. فرهنگ‌ساز و آینده‌ساز.
3. کار‌آیی برتر نسبت‌ به نظام‌های مشابه.
4. قابل استناد به اسلام و تفکر دینی.

خلاصه:
نگاه سیستمی به دین یعنی نگاه جامع گرایانه به دین و دیدن همه ابعاد دین. چرا که دین اسلام به عنوان کامل ترین دین همه جوانب و زوایای مختلف زندگی بشر را در بر می گیرد و لازمه اساسی شناخت آن نگاه همه جانبه به دین است.
دین به عنوان یک "کل لایتجزی" کلی که با همه جزئیاتش معنا می شود و اگر به قسمتی از آن عمل نشود مثمر ثمر نخواهد بود، لازم دارد که نگاه به او نیز جامع گرایانه باشد.
نگاه سیستمی با خصوصیاتی که عرض شد می تواند متکفل این معنا باشد.

برای مطالعه بیشتر:
کتاب «نگرش سیستمی به دین» نوشته حجت الاسلام شیخ عبدالحمید واسطی.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید