محاسن اخلاق، مکارم اخلاق

مصادیق مکارم اخلاق و محاسن اخلاق چیست؟ در این‏ كه میان محاسن اخلاق و مكارم آن، چه تفاوتى وجود دارد، شاید بتوان گفت: محاسن اخلاق عبارت است خوى و خصلت‏‌هاى پسندیده، و مكارم اخلاق عبارت است از بزرگوارى و كرامت نفس. به تعبیر دیگر آن قِسم، خلق و خویى كه در شرع مقدس پسندیده شناخته شده و با غرایز حیوانى و تمایلات نفسانى هماهنگ است، یا لااقل با آن ها تضادى ندارد، حُسن خُلق است. و مكارم ‏اخلاق عبارت است از آن قِسم، خُلقیّات عالى و رفیعى كه اگر كسى بخواهد انجام دهد، یا باید با هواى نفس و غرایز حیوانى خود بجنگد و در جهت مخالف آن‏ ها قدم بردارد یا لااقل باید نداى آن‏ ها را نادیده بگیرد و نسبت به آن بى ‏اعتنا باشد. صفاتى را كه امام ‏(علیه السلام) در تعریف حسن خلق فرموده، با تمایلات نفسانى هماهنگ است، یعنى انسان ذاتاً میل دارد محبوب مردم باشد و با مردم مؤدّب سخن بگوید. امّا در مكارم ‏اخلاق، آدمى به طور طبیعى مایل نیست آن‏ طور عمل كند كه مى‏ خواهد، بلكه مى ‏خواهد در جهت مخالف مكارم اخلاق قدم بردارد، مثلاً اگر كسى به شما اهانت كرد غریزه انتقام جویى مى‏ گوید: باید عمل او را تلافى كرد، امّا امام صادق (علیه السلام) مى‏ فرماید: «مكارم ‏اخلاق اقتضا مى‏ كند او را ببخشى.»(1) در واقع مكارم اخلاق آن دسته از صفاتی است كه در مرتبه بالاتري قرار دارد و به انسان تعالی معنوی عطا می كند و تمايلات عالی انسان را از قوه به فعليت در می آورد. تنها كسانی می توانند به كرايم اخلاق متخلّق شوند كه از محاسن اخلاقی عبور، و بر هوای نفس خود غلبه كرده، به خواهش های غيرانسانی خويش پشت پا زده و خويشتن را از اسارت آزاد نموده باشند. امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این رابطه می فرمایند: «ذَلِّلُوا أَخْلَاقَكُمْ‏ بِالْمَحَاسِنِ وَ قُودُوهَا إِلَى الْمَكَارِمِ»؛ اخلاق خود را در آغاز با صفات حمیده و محاسن اخلاق رام کنید و سپس آن را به سوی مکارم اخلاق و سجایای عالی و ملکات نفسانی انسانی سوق دهید.(2) بنابر این، گام اول در اخلاق، رعایت محاسن اخلاقی است. برای دست یابی به گام دوم، یعنی مکارم اخلاق، باید گام اول را با موفقیت سپری کرد. در روایات ما به این دو امر و مصادیق آن اشاره شده است: پیامبر گرامی اسلام ‏(صلى الله علیه و آله) فرمودند: «بُعِثتُ بِمَكارم الأخلاق و مَحاسِنِها»؛ من از طرف خداوند براى مكارم اخلاق و محاسن آن مبعوث شده ‏ام.(3) راوى گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: حدّ حسن خلق چیست؟ «قال: تلین جانبك و تطیب كلامك و تلقى اخاك ببشر حسن»؛ حضرت فرمودند: با مردم به نرمى برخورد كن و پاكیزه سخن بگو و با برادرت گشاده رو باش.(4) از آن حضرت در مورد مكارم‏ اخلاق سؤال شد. حضرت فرمودند: «فقال العفو عمّن ظلمك و صلة من قطعك و اعطاء من حرمك و قول الحقّ و لو على نفسك»؛ نسبت به كسى كه به تو ظلم كرده، عفو كنى و با كسى كه با تو قطع رابطه كرده، ارتباط بر قرار كنى و كسى كه تو را محروم كرده، به او عطا كنى و سخن حق بگویى، گرچه بر ضرر تو باشد.(5)

____________

(1) مكارم ‏الاخلاق، فلسفى، ج 1، ص 197.

(2) مستدرک الوسائل، ج 11، ص 188.

(3) همان، ج 2، ص 282.

(4) معانى‏ الاخبار، ص 253.

(5) همان، ص 191.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید