چگونگی ثبت وقایع تاریخی صدر اسلام

در تاریخ آمده که در زمان بعثت پیامبر، در مدینه آدم های با سواد از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی کرده و این افراد هم افراد عادی بودند نه عالم و مورّخ. با این حساب تاریخ اسلام خصوصا وقایع زمان پیامبر اسلام چگونه نوشته شده است و این تاریخ تا چه معتبر و قابل اعتماد است؟ در رابطه با چگونگی ثبت وقایع تاریخی صدر اسلام باید بدانیم نخستین منابع تاریخ اسلام قرآن و حدیث است. قرآن اشارات تاریخی دارد که داستان پیامبران از خلقت آدم تا محمد پیامبر اسلام را شامل می شود. منبع دیگر حدیث است که مشتمل بر گفتار پیامبر است. احادیث از طریق سند که شامل نام راویان است به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می رسد. مسلمانان تدوین تاریخ اسلامى را تحت تأثیر عوامل گوناگون از قرن نخستین هجرى آغاز کردند. این عوامل تأثیر گذار به دو دسته مثبت و منفى قابل تفکیک اند که از دسته اول، قرآن و سنت و از دسته دوم، منع تدوین حدیث و وقوع فتنه ها و ناآرامى ها را مى توان یاد کرد که هر یک آثار خاص خود را داشتند. تدوین تاریخ اسلامى، به تدریج تکامل یافت و این سیر تکامل در چند مرحله صورت گرفت و طى این مراحل، کتاب هاى تاریخى اسلامى از شکل تألیفات اولیه شخصى، به صورت تألیفات جزیى تاریخى و سپس به شکل کتاب هاى تاریخى تکامل یافته در آمدند. در هر یک از مراحل چهارگانه تکامل تدوین تاریخ اسلامى، تألیفات متعددى به قلم تاریخ نگاران مسلمان به رشته تحریر درآمدند که اغلب از منابع حایز اهمیت و معتبر اسلامى به شمار مى روند. در میان شیعه با توجه به اهتمام آقا علی بن ابیطالب (علیه السلام) و اصحاب وی به تدوین حدیث، این امر از سده نخست هجری آغاز می شود. در الفهرست ابن ندیم، نخستین کتاب شیعه کتاب «سلیم بن قیس هلالی» بر شمرده شده است، که تاریخ آن حدود نیمه سده اول تا اوائل سده دوم هجری تخمین زده شده است. صحابه و تابعین از صدر اسلام، اخبار مربوط به سنت، سیره، اقوال، افعال و معجزات رسول اكرم (صلّی الله علیه و آله)، شرح احوال نیاكان و قبیله او، اخبار كعبه و مكه، احوال اولاد، اهل بیت، اصحاب، كاتبان وحی، مشاوران، سرداران و خادمان آن حضرت را برای هم روایت می كردند و این كار را از مقوله عبادت و حفظ شعائر دین می شمردند. در اواخر قرن اول هجری و اوائل قرن دوم، بعض تابعین و تبع تابعین، به جمع آوری احادیث سیره و مغازی رسول الله (صلّی الله علیه و آله) همت گماشتند، مانند عروه بن زبیر (م 92 ق) خواهر زاده عایشه، و ابان بن عثمان بن عفان (م 105 ق)، و وهب بن منبه یمنی (م 110 ق) ـ كه جزئی از مغازی او در هایدلبرگ آلمان محفوظ است ـ و عاصم بن عمر بن قتاده (م 120 ق)، و محمد بن مسلم بن شهاب زهری (م 124 ق)، و عبدالله بن ابی بكر بن حزم (م 135 ق)، و موسی بن عقبه (م 124 ق) ... . لیكن نخستین دانشمند مسلمان كه تاریخ اسلام را به تفصیل جمع آوری كرد و نخستین كتاب معتبر را به نام «السیره النبویه» در احوال پیغمبر و نیاكان او و اخبار بعثت و غزوات تألیف كرد، مردی شیعی مذهب و ایرانی تبار به نام «محمد بن اسحاق بن یسار مطلبی» (م 151 ق) بود و هر كس كه بعد از او در سیره و مغازی، كتابی تألیف كرده مدیون اوست. اصل این كتاب به طور كامل در دست نیست، لیكن تحریری كه به وسیله عبدالملك بن هشام (م 213 ق) از آن ترتیب یافته در دست است. و به چند زبان دیگر ترجمه شده و به چاپ رسیده است. عنوان این تحریر نیز السیره النبویه یا سیره ابن هشام است. اقدام شیعیان برای تدوین تاریخ اسلام و جمع آوری احادیث رسول اكرم (صلّی الله علیه و آله) یک واجب شرعی به شمار می رفت. بعد از هجرت امیر المؤمنین علی (علیه السلام) از مدینه به كوفه كه تشیّع هویت سیاسی پیدا كرد، اقدامات بنیادی برای تجدید حیات اسلام و نمایاندن چهره واقعی شریعت محمدی، و نجات آن از دست اشرار و سود جویان به عمل آمد. عامل مؤثر تصحیح تاریخ اسلام، خطبه های امیر المؤمنین بود كه در زمان خود او جمع آوری شد. به علاوه كتاب الدیات، در قانون جزای اسلام، و مصحف فاطمه كه به وسیله علی (علیه السلام) برای همسرش فاطمه صدیقه (سلام الله علیها) نوشته شد، بهترین كتاب هایی است كه در اسلام تألیف شده است. به پیروی از آن حضرت بود كه سلمان فارسی و ابوذر غفاری اخبار سیره رسول الله و تاریخ زندگی او را جمع آوری كردند. هم چنین به اشارت و موافقت علی (علیه السلام) بود كه یاران او به تألیف كتاب در تاریخ اسلام آغاز نمودند. بنابر این ثبت وقایع تاریخ صدر اسلام با بهره مندی از قرآن و احادیث شروع شده، و به مرور زمان با تألیف کتاب های مختلف بدست ما رسیده است. ـ ملاک های اعتبار سنجی مطالب تاریخی ما برای استناد به گزارشات تاریخی که در منابع مختلف تاریخی و روایی نقل می شوند، ملاک هایی را جهت قبول یا ردّ آن گزارشات داریم که در این جا به آن ملاک ها اشاره می کنم و هر گزارشی که با این ملاک ها ناسازگار و مخالفت داشته باشد، قابل قبول نخواهد بود. ابزار مورد نياز برای انجام تحقيقات تاريخی: برای تحقیق درمورد یک واقعه تاریخی، علاوه بر در اختیار داشتن منابع دست اول در رابطه با موضوع مورد نظر، یکی از مسائلی که باید مورد توجه قرار داد آشنایی با ملاک های نقد متن گزارشات تاریخی است. این ملاک ها عبارتند از: 1. قرآن؛ گزارشاتی که با متن و صریح قرآن منافات دارند باید رد شوند. 2. عقل؛ اگر گزارش تاریخی مستلزم اجتماع نقیضن باشد، قابل قبول نیست. 3. تاریخ؛ در متون تاریخی یکسری گزارشات داریم که مورد اتفاق همه مورخین است، و با کمک این گزارشات قطعی تاریخی می توانیم گزارشات دیگر را نقد و بررسی کنیم. 4. جامعه شناسی؛ یعنی شرایط جامعه ای را که حادثه در آن واقع شده است بشناسیم. 5. زبان شناسی؛ دربرخی گزارشات اصطلاحاتی وجود دارد که بر اساس زبان شناسی معلوم می شود که در آن زمان این اصطلاحات وجود داشته یا نداشته است. 6. علم؛ اگر چیزی توسط علم ثابت شد و قطعیت یافت، ما گزارشات تاریخی مخالف با این علم را نقد می کنیم. 7. مبانی کلامی؛ اگر گزارشی تاریخی با مبانی کلامی که در جای خود و با دلیل ثابت شده است، منافات داشته باشد، ما آن گزارش را نقد و بررسی خواهیم کرد. مثلاً اگر یک گزارش تاریخی در مورد یکی از انبیاء یا ائمه (علیهم السلام) با عصمت آنان منافات داشته باشد، آن گزارش را مورد نقد قرار خواهیم داد. حال با کمک این ملاک ها و با مراجعه به منابع دست اول می توانیم یک واقعه تاریخی را مورد تحقیق و بررسی عالمانه قرار دهیم.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید