ملاک ریا؛ نشانه‌ها و راه‌کار درمان
پرسش:
ریا چیست؟ من مدتی هست احساس می‌کنم ریاکار شده‌ام و نفاق در درون من رخنه کرده است! وقتی می‌خواهم کار خوبی انجام دهم مدام این فکر می‌آید که برای دیگران است و اگر انجام دهم آن‌ها خوشحال می‌شوند؟ یا اگر دیگران پس از انجام کار خوب مرا تشویق کنند خوشحال می‌شوم! احساس می‌کنم برای خدا نبوده است! به نظرتان برای درمان ریا چه باید کرد؟
پاسخ:
ریا و خودنمایی یکی از مسائل مهم در اخلاق بندگی و عبودیت است که بسیاری از مردم درگیر آن هستند و برای پیشرفت در امور معنوی نیز دوری از آن لازم است. شیطان نیز از توهم ریا برای دور کردن بندگان از عبادت زیاد استفاده می‌کند. به همین دلیل لازم است که در مورد آن توضیح و تبیین بیشتری داشته باشیم که در ادامه در قالب نکاتی ابعاد آن را مفصل توضیح می‌دهیم و پاسخ شما نیز در آن به‌صورت کامل داده خواهد شد.
۱. اگر کسی عبادت را به خاطر مردم انجام دهد یا در ضمن عبادت قصدش این باشد که دیگران متوجه نماز و عبادت او شوند، ریا در عبادت حساب می‌شود. ریا در عبادت، سبب باطل شدن عبادت است اما اگر چنین قصدی نداشته باشد ریا نیست. در تعریف ریا بیان‌شده: «ریا، آن است که عمل را طوری انجام دهد که دیگران ببینند و از این طریق، کسب وجاهت و موقعیت برای عمل‌کننده حاصل شود»(۱) به‌طورکلی به فرموده امیرالمؤمنین علیه‌السلام ریاکار سه نشانه دارد: «اگر مردم او را ببینند بانشاط می‌شود (اعمال را باکیفیت بهتر انجام می‌دهد) وقتی تنها شود کسالت او را فرامی‌گیرد (نسبت به اعمال بی‌رغبت می‌شود) دوست دارد در تمام‌کارها ستایش شود»(۲) هرکسی خودش باید بررسی کند و ببیند اگر یکی از این نشانه‌ها را عملاً داراست، ریاکار است وگرنه ریا نیست.
۲. آنچه مسلم است و اثرات فقهی مانند صحت و بطلان نماز دارد، ریا در عبادات است ریا در بقیه امور ممکن است کار را بی‌ارزش کند چون همه کارها وقتی ارزشمند است که برای رضای خدا باشد نه خودنمایی ولی گناه نیست. اساساً بسیاری از مردم به یک یا برخی از مراتب ریا مبتلا هستند و این مقدار به ایمان یا اخلاص آن‌ها ضرر نمی‌رساند. امام خمینی (رحمت الله علیه) می‌فرماید: «نفس عامه مردم به‌حسب جبلت (سرشت) مایل است که خیرات (و خوبی‌های) آن‌ها پیش مردم ظاهر گردد، گرچه خیرات (و خوبی را آنان به‌قصد خودنمایی و) ظاهر شدن نکند، ولی نفس‌شان مفطور به این حُبّ و دوستی است (ذاتاً این معنا را دوست دارد) این موجب بطلان عمل یا شرک و نفاق و کفر نیست»(۳)
۳. در مورد خوشحال شدن از تشویق دیگران هم باید عرض کنیم؛ این اصلاً ریا نیست. در روایات هم به این مسئله اشاره‌شده است که زراره می‌گوید: به حضرت امام محمدباقر(علیه السلام) عرض کردم: گاهی شخصی کار نیکی انجام می‌دهد و کار نیک او را دیگران می‌بینند و انجام دهنده کار نیک از اینکه دیگران او را می‌بینند، خوشحال و مسرور می‌شود، (آیا این کار او ریا شمرده می‌شود) فرمود: «اگر کار نیک را به‌قصد تعریف و تمجید انجام ندهد، عیبی ندارد، زیرا هیچ‌کس نیست مگر اینکه دوست دارد کارهای نیک او را دیگران ببینند»(۴) بنابراین اصلاً فکر نکنید که تشویق دیگران به خاطر عمل خوب شما ریا است. تا وقتی‌که مشخص و آشکار شما نیتی برای خودنمایی نداشته باشید ریایی مرتکب نشدید.
۴. در تأیید مطلب قبل باید عرض کنیم گاهی ریا کردن خیلی هم خوب است. گاهی جایز و بعضی‌اوقات پسندیده است، مثلاً کسی پایبند به نظافت لباس و آراستگی نیست ولی برای آن‌که مردم او را پاکیزه و نطیف و باکلاس بدانند، به لباس و آراستگی رو می‌آورد یا وقتی می‌خواهد به مهمانی، مسجد، مدرسه و دانشگاه برود، به نظافت و آراستگی توجه می‌کند تا مردم از او خوششان آید و او را انسانی کثیف و بی‌انضباط و ژولیده ندانند. البته این‌گونه ریا مباح و جایز است و بلکه گاهی پسندیده هست، حتی ریا در امور عبادی نیز استثنائاتی دارد و همیشه مبطل اعمال نیست، مثلاً انجام کار عبادی یا قرائت قرآن را علنی و اظهار می‌کند و به شیوه مردم‌پسند می‌خواند تا سبب ترغیب مردم به‌ویژه جوانان و نوجوانان به عمل خیر و قرائت قرآن گردد. در دل خود این کار را برای ترغیب مردم به دین و قرائت قرآن را جهت جلب رضای خدا انجام می‌دهد. در این صورت نه‌تنها اشکالی ندارد، بلکه پسندیده است.
۵. نکته نهایی اینکه وسوسه‌های شیطان را با نیت واقعی ریایی اشتباه نگیرید. در بسیاری اوقات انسان افکاری به ذهنش می‌آید، ولی افکار منفی است و خود انسان دوست شان ندارد یا بعدش به خودش نهیب میزند و افکار خودش در مورد ریا را نکوهش می‌کند. این‌یکی از شگردهای شیطان است تا انسان را از اعمال خوب منصرف کند و به بهانه ریا کم‌کم او را از جمعه و جماعت بازمی‌دارد، بنابراین حساسیت را کنار بگذارید و بدانید شما مرتکب ریا نمی‌شوید و تشویق دیگران هم ربطی به نیت ریایی ندارد. تلاش کنید با نیت خدایی بر اعمال خوب تان اصرار داشته باشید و پیشرفت معنوی نیز داشته باشید.
نتیجه:
ریا انجام عمل عبادی به‌قصد نشان دادن به دیگران است. طبق منابع معتبر خوشحالی از تشویق و ستایش دیگران تا وقتی‌که نیت انسان نشان دادن عمل و خودنمایی نباشد ریا نیست. وسوسه و توهم ریا را نیز باید کنار گذاشت. گاهی شیطان نیز با وسوسه ریا انسان را از عمل خیر دور می‌کند. اساساً گاهی ریا جایز حتی گاهی ارزشمند می‌باشد بنابراین نگران ریا نباشید و با اخلاص و تقرب و اصرار بر کارهای خیرتان، خودتان را به خدا نزدیک‌تر کنید.
منابع برای مطالعه بیشتر:
-اخلاق در قرآن، ناصر مکارم شیرازی.
- گناهان کبیره، عبدالحسین دستغیب.
-ریا و عجب، احمد فهری.
-نکته‌های قرآنی درباره ریا، عباسعلی کامرانیان.
کلمات کلیدی:
ریا، خودنمایی، قصد تشویق، ابطال عمل. نیت.
پی‌نوشت‌ها:
۱. مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، مدرسه امام علی بن ابیطالب علیه‌السلام، قم، ۱۳۷۹ ش، ج۱، ص۲۹۶.
۲. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، انتشارات إسلامیه، تهران، ۱۳۶۵ ش، ج۲، ص۲۹۵.
۳. امام خمینی، روح‌الله، چهل حدیث، حدیث دوم، مؤسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۷۶ ش، ص۳۵.
۴. کافی، پیشین، ج۲، ص۲۹۷.
