فلسفه غیبت امام زمان(عج)

الف- علت و هدف غیبت امام دوازدهم (عجل الله فرجه) چیست؟
ب- اساساً امر غیبت، چه فایده و حکمت هایی برای جوامع بشریت در بر داشته است؟
ج- در طول دوران غیبت، چه آثار و فوایدی از امام (علیه السلام) به مردم رسیده است؟

قبل از پاسخ، لازم است مقدمه ای را بیان کنیم: منشاء غیبت امام زمان (علیه السلام) نه از جانب خداست و نه از جانب امام زمان (عجل الله فرجه) بلکه متشأ غیبت خود بندگان هستند. خداوند امام را خلق و به مردم معرّفی فرموده و از برکات و عطایای این لطف بزرگ چیزی فروگذار ننموده است؛ خود امام نیز از قبول مسؤولیّت امامت شانه خالی نکرده و با تمام وجود آن را پذیرفته است. بنابراین، بطور قطع، این بندگان هستند که با رفتار و کردارشان باعث محرومیت خود از این لطف بزرگ شده اند، و برای خلاصی از این محرومیت و پایان یافتن این هجران و فقدان، راهی جز اصلاح خویش ندارند.
پس از ذکر این مقدمه، نکاتی را در سه بخش، تقدیم می کنیم:

الف- علت و هدف غیبت:
شاید عبارت "هدف از غیبت" عبارت دقیقی نباشد زیرا خداوند امام را برای هدف و رسالت هدایت امت قرار داده اما تحت شرایطی خود امت، زمینه ساز غیبت امام را فراهم نمود فلذا بهتر است پرسیده شود؛ علت غیبت امام (علیه السلام) چیست؟ با روشن شدن علل غیبت تا حدود زیادی هدف خدای متعال از رخداد این امر و امتحان بزرگ نیز مشخص می شود. با این وجود، نمى توان علل خاصى را براى غیبت امام زمان(عجل الله فرجه) بیان کرد. شاید بر همین اساس باشد که در متون دینى گفته شده، تنها خداوند، حکمت و اسرار غیبت را مى داند.(1)
در روایات به برخى از علل غیبت اشاره شده که مختصرا به مواردی اشاره می کنیم:
1_ آزمایش مردم: یکى از سنت هاى مهم الهى آزمایش بندگان و انتخاب صالحان و گزینش پاکان است. غیبت مهدی(علیه السلام) بوته آزمایش تمام بشریت است؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) دلیل غیبت، را غربال انسان هاى صالح از گمراه و دانا از نادان مى داند.(2) و امام صادق (علیه السلام) نیز فرمود: «و هر جوینده ی باطلى در آن به شک مى افتد...».(3)
2_ حفظ جان امام زمان(عجل الله فرجه): امامان معصوم(علیهم السلام) حجت هاى خداوند بر زمین و واسطه های فیض الهی اند، طبق روایات بسیاری اگر وجودشان نباشد نظام هستى از هم گسیخته خواهد شد.(4) متأسفانه بعضی اهل دنیا و ریاست طلبی و پیروان هوا و هوس که حضور امام را با منافع خویش در تضاد مى دیدند مترصد بودند که امام را به قتل برسانند؛ همان گونه که ائمه ی دیگر را به شهادت رساندند. خداوند به وسیله غیبت، جان امام را از تهدید قتل حفظ کرده است، زیرا اگر حضرت از آغاز زندگى میان مردم ظاهر مى شد، قطعاً همچون دیگر امامان، او را نیز مى کشتند. در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: «امام منتظر، پیش از قیام خویش مدّتى از چشم ها غایب خواهد شد». عرض کردم: چرا؟ فرمود: «بر جان خویش بیمناک خواهد بود».(5)
3_ آزادى از بیعت: امام زمان(عجل الله فرجه) هیچ رژیمى را حتى از روى تقیّه، به رسمیت نشناخته و نمى شناسد و حاکمان ستمگر را غاصب دانسته و حکومت آنان را غیر مشروع مى داند. از این رو بیعت با آنان را جایز ندانسته و تحت سلطة حکومت هیچ ستمگرى قرار نمى گیرد.(6) اگر امام زمان(علیه السلام) غایب نبود باید با طاغوت و طاغوتیان مبارزه نموده، به شهادت مى رسید؛ حسن بن فضّال مى گوید: امام هشتم فرمود: «گویى شیعیانم را مى بینم که هنگام مرگ سوّمین فرزند [امام حسن عسکری] در جستجوى امام خود، همه جا را مى گردند اما او را نمى یابند». عرض کردم: چرا غایب مى شود؟ فرمود: «براى این که وقتى با شمشیر قیام مى کند بیعت کسى در گردن وى نباشد».(7)

ب- فواید و آثار غیبت:
این پرسش که امر غیبت، چه فوایدی برای مردم داشته، پرسش دقیقی نیست زیرا غیبت امام یعنی محرومیت از هزاران آثار و برکاتی که در صورت حضور امام، مردم از آن برخوردار می شدند اما در زمانه غیبت، گرفتار درد و رنج فقدان امامشان هستند. با این وجود، امر غیبت، برای بشریت عاری از فایده نیست که از آن جمله می توان به مواردی اشاره کرد:
1- تلنگر از دست دادن نعمت: انسان بالطبع، قدر نعمت و سرمایه های ارزشمند الهی را مادامی که در آنها غوطه ور است نمی داند، زمانی به هوش می آید که نعمت را از کف بدهد، همچون ماهی که تا زمانی که در آب غوطه ور است متوجه ارزش آب نیست، به محض صید شدن، متوجه قدر و قیمت آب می شود.
2- رشد آگاهی و ایمان و آمادگی دل ها: بشریت، ذاتاً متمایل به نیکی و عدالت است، اما به دلیل تبعیت و پیروی از هوای نفس، به جای اطاعت و پیروی از امامان بر حق و عادل، به دنبال هوا و هوس و اطاعت از طواغیت زمان و مکاتب بشری که جز ظلم و فساد و تباهی چیز دیگری از آن ها صادر نمی شود می افتند، باید زیر چرخ دنده های ظلم و فساد و تباهی چنان تحت فشار قرار بگیرند تا به دروغین بودن مدعیات مکاتب بشری و طواغیت اذعان کرده، و همه از عمق جان خواهان برپایی حکومت حق و عدل الهی بوده و یکصدا منجی عالم بشریت را تمنا کنند.
3- آزمون الهی: دوران غیبت، همچون کوره های آزمایشی است که سره را از ناسره و مؤمنان واقعی را از مدعیان دروغین جدا می کند و این سنت الهی است که صرف اظهار ایمان، بمعنای داخل شدن در جرگه ی مؤمنان واقعی نیست بلکه فرمود: «أَحَسِب النَّاس أَن يُترَكُوا أَن يَقُولُوا ءَامَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكَذِبِينَ (8) آيا مردم گمان كرده اند به صرف اينكه بگويند ايمان آورده ايم رها مى شوند و آزمايش نمى شوند؟!* با اينكه ما كسانى را كه قبل از ايشان بودند بيازموديم ، بايد خداوند راستگويان را معلوم كند و بايد حتما دروغگويان را مشخص سازد.»

ج- آثار و فواید امام در عصر غیبت:
امام زمان (عجل الله فرجه) در طول دوران غیبت، آثار و فواید عام و خاص و آشکار و پنهان بسیاری دارد که در این مجال، به برخی اشاره می کنیم:
1- امام واسطه ی فیض الهی: الطاف و عنایات حق تعالی به واسطه‌ ی ايشان بر بندگان نازل می‌ شود. امام سجاد(علیه السلام) می‌ فرمايد: ما پيشوای مسلمانان هستيم و حُجّت خدا بر همه عالميان و ما سرور مؤمنان می‌ باشيم‌. ما برای اهل زمين امان هستيم‌، همان گونه كه ستارگان برای اهل آسمان‌، امان می‌ باشند؛ به واسطه ما خداوند آسمان را از اين كه بر زمين فرود آيد حفظ كرده‌، به بركت وجود ما است كه خداوند باران به زمين می‌ فرستد و رحمت خود را در بين مردم منتشر می‌ كند، اگر وجود ما در روي زمين نبود، زمين‌، اهل خود را در خود فرو می‌برد.(9)
2- دفع بلایا: روايت معروفی از وجود مقدس پيامبر(صلی الله علیه و آله) صادر شده كه «جعل الله النجوم امانا لاهل السماء و جعل اهل بيتي امانا لاهل الارض»؛ خداوند قرار داد ستارگان را امان براي اهل آسمان و قرار داد اهل بيتم را امان براي اهل زمين.(10). به نظر می‌ آيد مراد از بلا عذاب‌ هايی باشد كه به خاطر اعمال ناشايست انسان‌ ها بايد نازل می‌ شد، ولی به جهت وجود مقدس حجت خدا، عذاب ها دفع می‌ شود. خداوند، به پيامبر(صلی الله علیه و آله) می‌ فرمايد: «وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ»؛ و خداوند آنان را عذاب نمی‌ كند در حالی كه تو در ميانشان هستی.(11) هم چنین از امام باقر(علیه السلام) در حديث نسبتاً بلندی نقل شده كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «ستارگان، امان‌ اند برای اهل آسمان و اهل بيت من امان‌ اند برای اهل زمين ... به واسطه‌ ی آنان، اهل عصيان، مهلت داده‌ می‌ شوند و مورد عقوبت و عذاب واقع نمی‌ گردند».(12)
3- هدایت باطنی انسان ها: در این زمینه علامه طباطبائی(ره) می گوید: در بحث امامت روشن شد كه وظیفه امام تنها بیان صورى معارف و راهنمائى ظاهرى مردم نیست و امام چنانكه وظیفه راهنمائى صورى مردم را به عهده دارد همچنان ولایت و رهبرى باطنى اعمال را به عهده دارد و اوست كه حیات معنوى مردم را تنظیم‏ مى ‏كند و حقایق اعمال را به ‏سوى خدا سوق مى‏ دهد، بدیهى است كه غیبت و حضور جسمانى امام در این باب تاثیرى ندارد و امام از راه باطن به نفوس و ارواح مردم اشراف و اتصال دارد.(13) و این چنین است که این حدیث امام سجاد (علیه السلام) فهمیده می شود: «از روزی که خداوند متعال آدم را خلق کرد تا کنون هيچگاه زمين از حجت خدا خالی نبوده است ولی آن حجت گاهی ظاهر و مشهود بوده است و گاهی پنهان و غايب، و زمين تا قيامت از حجت خدا خالی نخواهد ماند.»(14)
4- موارد دیگری از آثار و فواید امام (عجل الله فرجه): پاسداری از آیین خدا؛ امید دادن و روحیه بخشی به مؤمنان؛ دعا برای نجات امت؛ اقدام به رفع مشکلات و گرفتاری های امت و امدادها و حمایت های خاص امام عصر (عجل الله فرجه)، به شیوه مدیریت غایبانه(مستقیم و غیرمستقیم).(15)

پی نوشت ها:
1. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) مى فرماید: «اى جابر! (غیبت امام زمان) سرّى از اسرار الهى است که بر بندگان پوشیده است...»، همچنین عبداللّه بن فضل هاشمى روایت کرده که از امام صادق(علیه السلام) شنیدم، مى‌ فرمود: همانا براى «صاحب الامر» غیبتى تخلف ناپذیر است... عرض کردم: یابن رسول اللّه! چرا غیبت مى‌ کند؟ فرمود: به علتى که به ما اجازه نداد‌ه‌ اند آشکار سازیم. عرض کردم: چه حکمتى در غیبت اوست؟ فرمود: همان حکمتى که در غیبت حجت‌ هاى پیش از او بوده است ...»؛ لطف الله صافی، منتخب الاثر، مکتبة آیت الله العظمی گلپایگانی، قم، 1380، ص 330 – 331.
2. شیخ صدوق، کمال الدین، کتابفروشی اسلامیه، تهران، 1377، ج 2، ص 158.
3. همان، ص 203.
4. امام صادق (ع) می فرمایند: «لولا الحجه لساخت الارض باهلها» «اگر حجت خدا نبود، مسلما زمین، ساکنانش را فرو می‌برد.»، نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1387، بخش روایات درباره لزوم حجه در زمین، ص 155؛ همو، ص 156؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، کتابفروشی علمیه اسلامیه، تهران، 1369، ج 1، کتاب الحجه، ص 378.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، پیشین، ج 1، ص 337؛ طوسی، کتاب الغیبه، مسجد مقدس جمکران، قم، 1387، ص 202.
6. مهدى پیشوایی،‌ سیرة پیشوایان، نشر موسسه امام صادق، قم، 1377، ص 672.
7. علامه مجلسی، بحارالانوار، دار احیاء التراث العربی، لبنان - بیروت، بی تا، ج 51، ص 152.
8. عنکبوت/ 2 و 3.
9. شيخ صدوق‏، أمالي الصدوق‏، اعلمى‏، بيروت، چاپ پنجم، سال 1400ق، ص 186.
10. علامه مجلسي، بحارالانوار، همان، ج 27، ص 308، ب 8.
11. انفال/ 33.
12. علامه مجلسی، بحارالانوار، پیشین، ج 23، ص 19، ح 14.
13. علامه طباطبائی، محمد حسین، شیعه در اسلام، بوستان کتاب قم، 1388، ص 152.
14. طبرسي، احمد بن علي، احتجاج، ج 2، ص 317، نشر مرتضي، مشهد مقدس، 1403ه.ق.
15. مقاله منتشرنشده نقش و فوائد امام مهدی (عجل الله فرجه) در شرایط غیبت، فهیمی (مشکور)، استاد راهنما حجت الاسلام و المسلمین دکتر پورسید آقائی، دانشگاه قرآن و حدیث قم، سال 94.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید