عزاداری هایی که در ماه محرم انجام می دهیم، از کجا ریشه گرفته است؟
عزاداری هایی که در ماه محرم انجام می دهیم، از کجا ریشه گرفته است؟
اصل عزادارى و سوگوارى از خود اهل بیت (ع) است ولى چگونگى آن تا حدود زیادى با شیوه هاى قومى و ملى عجین شده است و این آمیزش تا زمانى كه مشتمل بر خلاف شرع نباشد اشكالى ندارد. و درباره شیوه هایی که اشکال دارد، نیز بعضی آنچنان بین مردم رایج شده است، که اصلاح آنان نیاز به زمان طولانی دارد و بهتر است، با گسترش شیوه های عزاداری صحیح به این روند کمک کنیم.
درباره شیوه های عزاداری بعضی، پنج دوره کلی را شمرده اند: «عزادارى پنج دوره به خود دیده است: دوره اول مربوط به زمان امامان معصوم است. در این دوره عزادارى به صورت محدود و در حال تقیه انجام مى شد و چنین نبود كه حكومت هاى اموى جلسات عزادارى را تحمل بكنند. دوره دوم، دوره خلفاى عباسى است. در این دوره عزادارى بدون تقیه انجام مى شد. در این دوره ها عزادارى به صورت گریه، مرثیه خوانى و تشكیل جلسات عزادارى صورت مى گرفت. دوره سوم، در قرن چهارم و در زمان، حكومت آل بویه بود كه انواع گوناگون عزادارى انجام مى شد و در این دوره سینه زنى و دسته هاى عزادارى در خیابانها و كوچه و بازار، به وجود آمد و سابقا دسته هاى سینه زنى و حركت در خیابانها نبود. در این دوره، در مراسم عزادارى بازار تعطیل مى شد. دوره چهارم، دوره صفویان است. در این دوره علاوه بر مراسم سابق، شبیه خوانى هم جزو برنامه هاى عزادارى شد. دوره پنجم مربوط به قرن سیزدهم هجرى قمرى است و در این دوره علاوه همه آن مراسم قبلى زنجیرزنى و قمه زنى هم جزو مراسم عزادارى شد. پس قمه زنى در قرن سیزدهم هجرى قمرى رسم شده است»[۱]
هر کدام از این شیوه های عزاداری نیز منشائی دارد:
«زنجیرزنى»، از هندوستان و پاكستان به ایران آمده است. از آنجا كه برخى به وضع نامناسبى با زنجیر عزادارى كرده و موجب زخمى شدن بدن و خون آمدن آن مىگشت، برخى از علما به حرمت آن فتوا دادند ولى اگر این عمل به شیوهاى انجام شود كه موجب صدمه به بدن و تقبیح عاقلان نگشته و زمینه را براى وهن آموزههاى عاشورا فراهم نسازد، اشكالى ندارد چنان كه در عموم عزادارىهاى ایران در خصوص زنجیرزنى، به دلیل رعایت شؤون عزادارى این نوع سوگوارى رایج است.[۲]
«سینه زنى» در میان عربها رایج بوده و بعدها به صورت موجود درآمده است كه با انتخاب نوحه هاى سنگین، حركات دست بر سینه مىخورد. اینگونه عزادارى ابتدا به صورت فردى بوده و زمانى كه سوگوارى علنى و گسترده شد- خصوصاً در زمان صفویه- به شكل گروهى درآمده است.[۳]
«تعزیه»، عبارت است از مجسم كردن و نمایش دادن واقعه جانسوز عاشورا. ظاهراً این نوع عزادارى در دوره كریمخان زند در ایران معمول و در زمان ناصرالدین شاه گسترش یافت منشأ آن هم مشاهدات شاه در سفرهاى خود از تئاترهاى اروپا بوده كه این امر، نمایشدهى را در واقعه عاشورا عینى ساخته است. باید توجّه داشت كه اجراى تعزیه، مخصوص ایران نبوده و در كشورهاى اسلامى و شیعى دیگرى نیز این سنت مورد توجّه بوده است و با سبكهاى گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار و ادوات دیگرى اجرا مىشود از جمله در هند و پاكستان كه رواج بیشترى دارد.[۴]
«علامت»، از ابزار و وسایل عزادارى امام حسین (ع) است كه در هیئت ها و دسته هاى مذهبى به كار گرفته مى شود. این ابزار پس از ارتباط ایران با اروپایىها در عصر قاجار، از آیینهاى مذهبى مسیحیت اقتباس شده است. این ابزار، نماد و مظهرى است كه گاهى عزاداران را از محتوا و اصل عزادارى و اقامه شعائر دینى بازمىدارد.[۵]
[۱]. رساله مواکب حسینیه، عبدالرزاق حائری.
[۲]. موسوعة العتبات المقدسة، ج ۸، ص ۸۷۳.
[۳]. موسیقى مذهبى ایران، ص ۶۲.
[۴]. همان، ص ۳۵- ۳۳ و درآمدى بر نمایش و نیایش در ایران، ص ۸۶، كیهان فرهنگى، مهر ۶۳، ص ۷۲.
