شرح صدر

لطفا در مورد معنای شرح صدر و عوامل آن و آثار شرح صدر توضیحاتی مطرح بفرمایید.

الف: شرح به معنای گسترش و گشایش است و مفاهیمی چون ضیق و تنگنا در برابر این معنی هستند؛ شرح صدر به معنای باز کردن سینه و برطرف ساختن دل‌تنگی و کنایه از تحقق استعداد رسیدن به کمال و توان ‌مندی روحی و معنوی می ‌باشد.
خداوند خطاب به پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) فرمود: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ (1) آيا براي تو سينه ات را نگشاديم»
علامه طباطبايی مي گويد:
«شرح صدر عبارت است از بسط سينه و جان آدمی با نور الهی و آرامشی كه از جانب خداوند، نصيب انسان می شود.
از مجموع آيات سوره انشراح و نحوه بيان و ترتيب آيات آن سوره، معلوم می شود كه مراد از شرح صدر در آيه ياد شده، آن است که دل و جان رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) به گونه ای بسط و گسترش وجودی يافته بود، كه نه تنها همه معارف وحی به او القا می شد، و او به طور كامل دريافت و تبليغ می كرد، بلكه تمام رنج هايی كه از اين ناحيه بر آن حضرت پديد می آمد، به آسانی تحمل می كرد؛ بدين معنا كه نفس مقدس آن حضرت، كاملاً مستعد دريافت همه فيض الهی و انجام وظيفه خطير رسالت شده بود»(2)

ب: عوامل شرح صدر
1- درخواست و دعا
دعا و نیایش و از خدا خواستن در کنار قرائت قرآن، و عمل به قرآن، و تداوم یاد خدا نقش مؤثر و تعیین کننده ای در پیدایش شرح صدر برای انسان دارد.
2- معرفت
عامل دیگر برای شرح صدر و افزایش گنجایش روح و جان، شناخت خدا و معرفت به سنت ها و قانون های الهی است.
3- شناختن سنت خدا در گرفتاری ها
وقتی مومنان بدانند که گرفتاری یک سنت عمومی است، و برای رسیدن به رحمت پایدار او راهی جز تحمل سختی ها ندارند، هر چه گرفتگی و دل تنگی در روح خویش احساس می کنند، یک باره از جان شان رخت برمی بندد، و جای خود را به شرح صدر می دهد.
4- اعتقاد به خدا و عدم استمرار سختی
هنگامی که انسان با دل و جان ایمان بیاورد که خدا هیچ گاه تنهایش نمی گذارد، همه ناگواری ها از جانش زدوده می شود، از این رو است که وقتی موسی و هارون (علیهما السلام) دلهره خویش را از روبه رو شدن با فرعون با خدا در میان گذاشتند، حق تعالی فرمود: «لا تَخافا إِنَّني‏ مَعَكُما أَسْمَعُ‏ وَ أَرى‏ (3) نهراسید که من با شما هستم می شنوم و می بینم» و این گونه یادشان آورد که دست خدا به همراهشان است، و هر که خدا با او باشد نباید ترسی از تنهایی داشته باشد.
5- پیروزی حزب خدا
از دیگر عوامل شرح صدر، آگاهی یافتن به این نکته است که درگیری حق و باطل با پیروزی حزب خدا و شکست حزب شیطان پایان می پذیرد.
6- ایمان به خدا
هم چنین از راه های شرح صدر این است که با یقین کامل به خدا ایمان داشته باشند ایمانی که دل هایشان به آن آرام گیرد خداوند به بندگان خویش وعده پیروزی داده و هرگز از وعده خویش سرپیچی نمی کند و مومنان حقیقی یقین دارند که خداوند راست گوست و به قول خود وفا می کند.
7- پرهیزکاری و اخلاص و توبه و انابه
از عوامل شرح صدر تقوا و پرهیزکاری است، و هم چنین یکی از راه های شرح صدر انابه و بازگشت به درگاه الاهی است، وقتی بنده ای از خدا روی گردان می شود، علم و شناخت هم از او روی برمی گرداند، اما هنگامی که به سوی خدا برگردد، و سر در آستان رحمتش فرود آورد، خداوند نیز چشمه های معرفت و روشنایی را در قلبش می جوشاند، و سینه اش را سرشار از نور می کند.

ج: اما آثار شرح صدر
1- معرفت و شناخت
وقتی مؤمن با نور شناخت خدای متعال نورانیت یافت، و معرفت در تار و پود وجودش ریشه دواند، نگاهش به جهان پیرامونش دگرگون می شود، و آشکارا دست تدبیر خدا و حکمت و خواست او در تک تک آفریده ها احساس می کند.
2- یقین و درک حقیقت و باطن جهان
از دیگر آثار شرح صدر، یقین به این است که خداوند بر همه چیز و همه کس کاملا احاطه دارد، و هیچ چیز نمی تواند از او پنهان شود، و همه نزد خدا حاضرند، و او همه را می بیند.
3- بردباری و پابرجایی
از آثار شرح صدر می ‌توان به افزایش صبر و مقاومت در برابر دشمن، و عدم افتادن به سختی و مانند آن اشاره کرد؛ انسانی که دارای شرح صدر شد، همه کارهایش برای او آسان می ‌شود، و از سختی بیرون می ‌آید. این آسانی به دو شکل، تبدیل سختی به آسانی.
4- ایمان و اطمینان به خدا و تسلیم در برابر فرمان خداوند
از نتیجه های دیگر شرح صدر اطمینان یافتن به خداست؛ زیرا کسی که شرح صدر دارد به وعده خداوند درباره پاداش نیک دادن به پرهیزکاران و یاری مومنان باور دارد، و چنان به خداوند خویش اطمینان می یابد، که در پیمودن راه نیکان و پاکان لحظه ای تردید روا نمی دارد، و چنین کسی وقتی این حقیقت را درمی یابد که تمام عالم هستی برای خداست، و تنها او بر بندگان حکم فرمایی می کند، بی درنگ همه کارهایش را به او واگذار و تسلیم فرمان او می شود.
5- لطافت قلب و روح
اگر یاد خدای متعال جان بنده ای را فرا گیرد، و آگاهی از کتاب خدا در سینه اش ریشه کند، قلبش لطیف و زلال می شود، و سختی و قساوت از آن رخت برمی بندد.
6- خشوع و خشنودی
خشوع یکی دیگر از آثار شرح صدر است، زیرا وقتی ایمان و یاد خدا در قلب و جان فرد نشست، با یاد خدا خاشع می شود؛ و چنین فردی به هر چه خدا بخواهد خشنود می شود، گر چه خواسته الهی دچار شدن او به سختی های جان فرسای جسمی و مالی باشد، احساس خشنودی درباره هر چه از خدا به انسان می رسد، اثر طبیعی این شناخت در قلب مومن است.(3)

پی نوشت ها:
1. انشراح/ 1
2. طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، تهران، نشر دارالكتب الاسلاميه، 1379 ش، ج 20، ص 449.
3. طه/ 46.
4. آصفی، محمد مهدی، اخلاق از دیدگاه قرآن، موسسه بوستان کتاب، چاپ اول، 1395، صص 293-309.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید