سیره تربیتی معصومین

در سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) چه اصولی برای آشنا کردن دیگران با مبانی دینی و اسلامی دیده می شود؟

در زمینه اصول آموزشی مبتنی بر سیره تربیتی معصومان(علیهم السلام) می توان به این اصول اشاره نمود:

1- اصل ارتباط و جلب توجه مخاطب
اولین اصل از اصولی که معلم باید در تدریس رعایت کند این است که باید بیش از هر چیز با شاگردان ارتباط برقرار کرده و توجه آنها را به خود جلب کند.
معصومان(علیهم السلام) به این امر توجه کامل داشته با شیوه های گوناگون، مانند طرح سوال، برانگیختن سوال در ذهن مخاطب، تاکید بر اهمیت مطلب، استفاده از کلمات یا عبارات خطابی در ضمن سخن، ابتدا توجه مخاطبان را به خود جلب کرده و سپس به بیان محتوای آموزشی می پرداختند.
به این روایت در زمنیه طرح سوال توجه بفرمایید:پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «أَلَاأَدُلُّكُمْ ‏عَلَی ‏سِلَاحٍ‏ يُنْجِيكُمْ‏ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ يُدِرُّ أَرْزَاقَكُمْ؟ قَالُوا: بَلَى، قَالَ: تَدْعُونَ رَبَّكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ، فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ»؛ آیا شما را با سلاحی که از دشمن نجاتتان می دهد و روزی را بر شما سرازیر می سازد آشنا نسازم؟ گفتند چرا، فرمود: شبانه روز پروردگار خود را بخوانید و دعا کنید زیرا سلاح مومن دعاست.(1)

2- اصل انگیزش
از دیگر اصول آموزشی در سیره معصومان (علیهم السلام) ایجاد و افزایش انگیزه و رغبت به یادگیری به عنوان یکی از مهم ترین عوامل موثر در فراگیری آن است. مثلا یکی از عوامل انگیزه درونی که در آیات و روایات و سیره عملی معصومان(علیهم السلام) دیده می شود، تشویق به علم آموزی و یادگیری است.
امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرماید: «أَيُّهَاالنَّاسُ ‏اعْلَمُوا أَنَّ كَمَالَ الدِّينِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلُ بِهِ أَلَا وَ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَكُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَيْنَكُمْ وَ ضَمِنَهُ وَ سَيَفِي لَكُمْ وَ الْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ فَاطْلُبُوهُ»؛ ای مردم بدانید که کمال دین در طلب علم و عمل به آن است، و طلب علم بر شما واجب تر از طلب مال است، زیرا مال بین شما تقسیم و برای شما تضمین شده است؛ عادلی آن را بین شما قسمت و ضمانت کرده و به زودی به عهد خود وفاخواهد کرد، ولی علم از شما پوشیده شده و نزد اهلش اندوخته است و شما دستوردارید که به دنبالش بروید و آن را بجویید.(2)

3. اصل کوشش
از دیگر اصول آموزشی در سیره معصومان(علیهم السلام) کوشش و فعالیت یادگیرنده است یعنی کسی که می خواهد در مسائل علمی و دینی عالم و دانشمند شود باید خود در این زمینه فعال باشد، نه این که تنها منفعل و گیرنده باشد و منتظر بماند که معلم و استاد مطالب خود را بیان کند و او تنها گوشی باشد برای شنیدن و ضبط مطالب آنها.
طالب علم باید با انگیزه و فعال در پی آموختن علم باشد و در مسائل علمی و دینی کند و کاو کند تا دست کم پرسش های لازم را فراهم آورد و از معلم و استاد در پاسخ به پرسش های خویش کمک بگیرد.
محمدبن منصور می گوید: «از امام باقر(علیه السلام) در باره آیه 28 سوره اعراف پرسیدم، امام فرمود: آیا کسی را دیده ای که گمان کند خدا به زنا، شرب خمر و نظیر این محرمات امر کند؟ گفتم نه، فرمود پس این «فاحشه» ای که آنان ادعا می کنند خدا بدان امرشان کرده چیست؟ گفتم خدا و ولیش بهتر می دانند. فرمودند: این در مورد «ائمه جور» است که مدعی اند خدا آنان را به حکومت بر مردم امر کرده است و حال آن که خدا آنان را به چنین کاری امر نکرده است.»(3)

4. اصل توجه به تفاوت های فردی
توجه به تفاوت های فردی از دیگر اصول آموزشی در سیره معصومان(علیهم السلام) است. انسان ها هر یک در موقعیت و محیط ارثی و زیستی ویژه خود رشد می کنند، از این رو گرچه انسان ها دارای مشترکات فراوانی هستند، تفاوت های بسیاری نیز دارند.
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در روایتی می فرمایند: «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِياءِ أُمِرْنَا أَنْ نُكَلِّمَ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ»؛ همانا ما پیامبران ماموریم که با مردم به اندازه عقلشان سخن بگوییم.(4)

5- اصل تفکر و تفقه
از دیگر اصول آموزشی در سیره معصومان (علیهم السلام) این است که خواندن و شنیدن تنها و حتی حفظ کردن، کفایت نمی کند، بلکه باید مطالب آموزشی را فهمید، در آن ها تفکر و آن ها را لمس کرد. البته خواندن، شنیدن و گاه حفظ کردن لازمه و مقدمه فهم و تفکر است ولی نباید به این ها اکتفا شود بلکه باید از این مراحل مقدماتی گذشت و به مرحله تفکر، فهم عمیق و حتی عمل رسید.
امیرالمومنین (علیه السلام) می فرمایند: «لَا خَيْرَ فِي‏ عِلْمٍ‏ لَيْسَ‏ فِيهِ تَفَكُّر»؛ در علم بدون اندیشه خیری نیست زیرا تفکر مقدمه و لازمه فهم است.(5)

6- اصل استفاده از فرصت ها
از جمله اصول آموزشی در سیره معصومان(علیهم السلام) استفاده از فرصت های مناسب در آموزش دادن افراد است. این اصل از سویی موجب آسان شدن آموزش و از سوی دیگر موجب نشر و گسترش علم خواهد شد. زیرا معلم با تکیه بر این اصل همواره می کوشد در هر فرصتی که دانش آموزی پیدا شد به آموزش او بپردازد. افزون بر این همواره در صدد ایجاد فرصت های آموزشی برخواهد آمد.
آموزش در سیره معصومان (علیهم السلام) به زمان و مکان خاصی محدود نیست گر چه ممکن است زمان و مکان برای آن معین شود ولی هرگز محدودیتی نمی آورد. برای مثال معصومان(علیهم السلام) اغلب پس از طلوع آفتاب و در مسجد، به آموزش شاگرد می پرداختند ولی آموزش های آنان به این زمان و مکان منحصر نبود بلکه در هر زمان و در هر مکان که طالب علم، اهل درک و فهم و یا نیازمند به دانشی را می یافتند، به آموزش او می پرداختند.

7. اصل تناسب محتوا با موقعیت و شرایط دانشجو
از جمله اصول آموزشی در سیره معصومان(علیهم السلام) این است که محتوای آموزشی باید با موقعیت یادگیرنده از قبیل نیازها، زمان و مکان آموزشی، روش آموزش و... متناسب باشد، زیرا این امر اولا در راستای اصل عمل گرایی در آموزش و هماهنگ با آن است و ثانیا در کیفیت آموزش تاثیر بسزایی دارد.
تحقق این اصل به دو صورت ممکن است: اول این که محتوا را متناسب با شرایط انتخاب کنیم و دیگر آن که شرایط را متناسب با محتوای آموزشی تغییر دهیم. البته در مواردی که محتوای آموزشی ثابت است، به ناچار باید شرایط مناسب را ایجاد کرد ولی در مواردی که محتوا ثابت نیست و قابل انعطاف و تغییر است محتوا و شرایط هر دو تغییر پذیرند.
برای مثال امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هر گاه می خواست اصحاب را به جنگ بفرستد آنان را جمع می کرد و می فرمود: «با نام و کمک خدا و در راه خدا و با (اعتقاد ) به دین رسول خدا حرکت کنید و خیانت نکنید، مثله نکنید، حیله نکنید، پیرمرد ضعیف و کودک و زن را نکشید، درختی را قطع نکنید مگر این که ناچار شوید؛ و هر کدام از شما ضعیف ترین یا برترین شما مسلمانان مردی از مشرکان را پناه داد او در امان است تا کلام خدا را بشنود اگر پیرو شما شد برادر دینی شماست و اگر سرباز زد او را به جایگاه خویش برسانید و از خدا یاری بجویید.»(6)
بنابراین یکی از اصول آموزشی در سیره معصومان(علیهم السلام) اصل تناسب محتوای آموزشی با شرایط دانش آموز است. این اصل نیز دارای آثار آموزشی بسیاری از جمله یادگیری بیشتر و بهتر، افزایش انگیزه یادگیری، همراه شدن آموزش عملی با آموزش نظری آسان تر ساختن تدریس معلم و... است.

8. اصل عمل گرایی
از دیگر اصول آموزشی در سیره معصومان(علیهم السلام) اصل عمل گرایی است. به این معنا که تلاش آن بزرگواران بر این بوده که مطالب آموزشی برای عمل آموخته شوند و به عمل بینجامد. تکیه بر این اصل را می توان از دو جهت تربیتی و آموزشی توجیه کرد. جهت تربیتی آن است که علمی که در عمل به کار دانش آموز یا دیگران نیاید، نه تنها بی فایده است که باری بر دوش دارنده آن خواهد بود و باید از آن پرهیز کرد.
بخشی از حکمت اصرار بر عمل به آموزه ها را می توان چنین بیان کرد که عمل به آموزه ها نقش موثری در یادگیری و به خاطرسپاری آن ها دارد. کاربرد آموزه ها در عمل افزون بر این که مرور دوباره آنهاست نوعی یادگیری یا آموزش عملی و نیز کارورزی محسوب می شود، از این رو در تکمیل یادگیری و یادسپاری و عمق بخشیدن به آموزش بسیار موثر است.
امام صادق(علیه السلام) می فرماید:«الْعِلْمُ‏ مَقْرُونٌ‏ إِلَى‏ الْعَمَلِ‏؛ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ، وَ مَنْ عَمِلَ عَلِمَ، وَ الْعِلْمُ يَهْتِفُ بِالْعَمَلِ، فَإِنْ أَجَابَهُ، وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْهُ»؛ علم با عمل همراه است کسی که بداند عمل می کند و کسی که عمل کند خواهد دانست. علم عمل را ندا می کند اگر پاسخ داد می ماند وگرنه رخت برمی بندد.(7)

9. اصل ارزشیابی
از دیگر اصول آموزشی در سیره معصومان(علیهم السلام) اصل ارزشیابی است.
هدف اصلی از ارزشیابی آموزشی شناخت میزان آمادگی و توانایی دانش آموزان و نیز اصلاح یادگیری آنان است. این شناخت در مسائل آموزشی به آموزگار و دانش آموز در برنامه ریزی های آینده کمک خواهد کرد، زیرا معلم می تواند بر اساس این ارزشیابی محتوای آموزشی بعدی را ارئه کند و دانش آموز نیز می تواند براساس آن به عیب ها و ضعف های خود پی برده و به جبران و رفع آنها بپردازد. افزون بر این، ارزشیابی های آموزشی کنونی، این امکان را فراهم می آورد که دانش آموز مروری دو باره بر آموخته های گذشته خود داشته باشد و آن ها را به صورت بهتری بیاموزد.
از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که روزی از یکی از شاگردان خود پرسید: «از من چه آموخته ای؟ گفت هشت مسئله از شما آموخته ام. امام فرمود: آن ها را برایم بازگو. گفت اول این که دیدم هر محبوبی دوست خود را به هنگام مرگ رها می کند، از این رو همت خود را صرف چیزی کردم که مرا در تنهایی رها نکند بلکه انیس تنهایی ام باشد و آن، کار نیک است. امام فرمود به خدا قسم چه نیک آموخته ای.»(8)
بنابراین یکی از مسائل مهم تربیت اسلامی کشف اصول و روش های آموزشی در سیره تربیتی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت(علیهم السلام) است. آنان با شناختی که از خدا، انسان و هستی دارند حقیقت را دریافته اند و بر اساس آن عمل می نمایند. بنابراین شیوه های آموزشی، اصول و آدابی که آن ها در آموزش به کار می بردند از نظر علمی و روانی بیشترین تاثیر را بر مخاطب می گذارد.(9)

پی نوشت ها:
1. مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الكافي-الأصول و الروضة (للمولى صالح المازندراني)، محقق/مصحح: شعرانى، ابوالحسن‏، تهران، مکتب الاسلامیه، ج10، ص206.
2. كلينى، محمد بن يعقوب‏، الكافي (ط - الإسلامية)، دار الكتب الإسلامية، تهران‏،1407 ق‏، ج1، ص30.
3. همان، ص373.
4. همان، ص23.
5. حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ترجمه آیت الله کمره ای، قم، کتابخانه انتشارات الاسلامیه، ص201.
6. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه(1370)، تفسیر نورالثقلین، قم، موسسه اسماعیلیان، ج2، ص187.
7. كلينى، محمد بن يعقوب‏، الكافي (ط - الإسلامية)، دار الكتب الإسلامية، تهران‏،1407 ق‏، ج1، ص44.
8. ورام، الزاهدبن الحسین، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ج1، ص311.
9. برگرفته شده از کتاب سیره تربیتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام)، داودی محمد، و حسینی زاده سید علی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، قم، 1393ش.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید