سن ازدواج حضرت فاطمه سلام الله علیها
پرسش:
در مورد سن ازدواج حضرت زهرا(سلام الله علیها) در منابع شیعی ذکرشده که بین ۹-۱۳ سال داشته‌اند. لطفاً صحت این موضوع و دلیل سن کم حین ازدواج ایشان را توضیح دهید.
پاسخ:
فاطمه زهرا (علیهاالسلام) در بیستم جمادی‌الثانی به دنیا آمد. در زادروزش چندان اختلافی نیست؛ [دست‌کم در بین شیعیان بیستم جمادی‌الثانی، روز ولادت فاطمه(ع) محسوب می‌گردد.] اما در سال تولد ایشان اختلاف است. آنچه مسلم است بعد از خواهرانش زینب، رقیه و‌ام کلثوم به دنیا آمد؛ اما چه سالی به دنیا آمد مطلبی است که تاریخ‌نگاران بر آن‌هم داستان نیستند و اقوال گوناگونی در این زمینه وجود دارد.
نظریه علمای اهل سنت
۱. اکثریت تاریخ‌نگاران و محدثان اهل سنت نظیر طبری- متوفای ۳۱۰ ه. ابوالفرج اصفهانی- متوفای ۳۵۶ ه. [مقاتل الطالبین ص۳۰.] احمد بن حنبل- متوفای ۲۴۱ ه. ابو طلحه شافعی- متوفای ۶۵۴. [مطالب السئول ص۹.] وعده‌ای دیگر تولد فاطمه (علیه‌السلام) را پنج سال قبل از بعثت ذکر کرده‌اند و ازاین‌رو معتقدند آن حضرت هنگام رحلت حدود ۲۸ و یا ۲۹ سال داشت.
۲. مسعودی- متوفای ۳۴۵ ه- تاریخ‌نگار موثقی که بسیاری او را شیعه دانسته‌اند، [برخی نیز او را شیعه زیدی شمرده‌اند.] می‌نویسد: اکثر اهل‌بیت و شیعیان آن‌ها قائل‌اند که فاطمه (علیهاالسلام) هنگام رحلت ۲۹ ساله بود. [مسعودی، التنبیه و الاشراف ص۲۵۰.]
نظریه علمای شیعه
۳. بسیاری از علمای شیعه، نظیر کلینی- متوفای ۳۲۹- در اصول کافی. [اصول کافی ج۱ ص۴۵۸.] طبری شیعی- متوفای قرن ۴ ه- در دلایل الامامه. [دلائل الامامه ص۱۰.] طبرسی- متوفای ۵۴۸ ه- در اعلام الوری. [اعلام الوری ص۹۰.] مجلسی- متوفای ۱۱۱۰ ه- در بحارالانوار. [بحارالانوار ج۴۳ ص۷.] روایاتی را نقل نموده‌اند که فاطمه (علیهاالسلام) در بیستم جمادی‌الثانی سال پنجم بعثت به دنیا آمد؛ که با این حساب آن بانو هنگام شهادت ۱۸ سال داشته است.
۴. ارتباط سال تعمیر کعبه با تولد حضرت زهرا
اربلی در کشف الغمه می‌نویسد: «فاطمه (علیهاالسلام) پنج سال بعد از بعثت پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) به دنیا آمد و آن سالی بود که قریش خانه کعبه را تعمیر می‌کردند» [کشف الغمه ج۱ ص۴۴۹- بحارالانوار ج۴۳ ص۷] و ازاین‌رو فاطمه (علیهاالسلام) هنگام وفات ۱۸ ساله بود.
در این روایت که اربلی آن را نقل می‌کند، سخن از سال تعمیر کعبه رفته است که بدون تردید بر اساس مستندات و قرائن تاریخی پنج سال قبل از بعثت صورت گرفته است؛ زیرا هنگامی‌که پایه‌های کعبه را چیدند و نوبت به نصب حجرالأسود رسید. قبائل عرب در اینکه افتخار نصب حجرالأسود نصیب کدام طایفه شود باهم به نزاع پرداختند به‌گونه‌ای که نزدیک بود، آتش نبرد خونینی بین آنان شعله‌ور شود. عاقبت به داوری محمدامین راضی شدند؛ و آن حضرت حجرالأسود را بر روی ردای خود نهاد و گوشه‌های آن را سران قبائل بلند کردند، آنگاه رسول خدا(صلی الله علیه واله) آن را با دست خود بلند کرد و در جای خود نهاد و با این داوری فتنه‌ها خوابید. [سیره ابن هشام ج۱ ص۲۰۹- تاریخ یعقوبی ج۲ ص۱۹- طبقات ج۱ ص۱۴۶- مروج الذهب ج۲ ص۲۷۲- کامل ابن اثیر ج۲ ص۴۵.]
بدون تردید این واقعه مربوط به قبل از بعثت است؛ زیرا پس از بعثت دیگر پیامبر(صلی الله علیه واله) در نظر قریش دشمن به‌حساب می‌آمد، ستیزها و کینه‌ها آشکارشده بود و به‌طورقطع به آن حضرت اجازه آن داوری معروف و نصب حجرالأسود را نمی‌دادند؛ بنابراین یا راوی در نقل قبل از بعثت و بعد از بعثت دچار اشتباه شده و یا اساساً روایت ضعیف و غیرقابل‌پذیرش است.
بنابراین آیا می‌توان پذیرفت که فاطمه زهرا (علیهاالسلام) پنج سال بعد از بعثت به دنیا آمده، در سن ۹ سالگی ازدواج نموده و در سن ۱۸ سالگی وفات یافته است؟
پاسخ آنکه، اگر به روایاتی محکم و بدون معارض دست‌یافته بودیم پذیرفتن آن آسان بود اما همان‌گونه که یادآور شدیم، یکی از این روایات، تولد حضرت فاطمه(ع) را پنج سال بعد از بعثت و سال تعمیر کعبه بیان کرده است. [کشف الغمه ج۲ ص۷۵.] که بدون تردید تعمیر کعبه ۵ سال قبل از بعثت انجام گرفت. از سوی دیگر به استناد نوشته مسعودی- متوفای ۳۴۵ ه- به نظر می‌رسد در قرن اول، دوم، سوم و چهارم هجری، نزد شیعیان و فرزندان فاطمه (علیهاالسلام) چنان شهرت داشته که آن حضرت در سن ۲۹ سالگی وفات نموده است. [التنبیه و الاشراف ص۲۵۰.] که در این صورت در سن ۱۸ یا ۱۹ سالگی ازدواج وی صورت گرفته است.
آنچه از سخن مسعودی برمی‌آید این است که در بیش از هزار سال قبل و به فاصله زمانی نزدیک‌تر به زمان حادثه در میان شیعیان و سادات وفات فاطمه (علیهاالسلام) در سن ۱۸ سالگی چندان مشهور و موردقبول نبوده است.
۵. گفتگوی عبدالله بن حسن با هشام
قرینه دیگری که سخن مسعودی را تأیید می‌کند، گفتگوی «عبدالله بن حسن»(علیه السلام) در حضور «کلبی» دانشمند نسب‌شناس معروف با «هشام بن عبدالملک اموی» است.
هشام از عبدالله بن حسن سؤال کرد: فاطمه زهرا(علیها سلام) چند سال عمر کرد؟
عبدالله بن حسن پاسخ گفت: سی سال.
هشام این سؤال را از کلبی پرسید و او پاسخ داد سی‌وپنج سال.
هشام رو به عبدالله بن حسن(ع) کرد و گفت: پاسخ کلبی را شنیدی او عالم به انساب است.
عبدالله بن حسن(ع) گفت: احوال مادر مرا از من باید پرسید و احوال مادر کلبی را از او. [بحارالانوار ۳ و ۴ ص۲۱۳.]
باید دقت نمود که این گفتگو در حدود سال‌های ۱۰۵ تا ۱۲۵ ه. ق، صورت گرفته و عبدالله بن حسن(ع) خود نواده حضرت زهرا (علیهاالسلام) است.
سخن او با سخن مسعودی که وفات فاطمه(علیها السلام) را در ۲۹ سالگی می‌داند اختلاف چندانی ندارد؛ زیرا اندک اختلاف معمولاً در سال تولد و یا وفات برای سنین اشخاص بروز می‌کند.
گفته عبدالله بن حسن(علیه السلام) و مسعودی تأییدی است بر اعتقاد اهل سنت که وفات فاطمه (علیهاالسلام) را در سن ۲۹ سالگی می‌دانند.
بدون تردید معراج پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) بعد از بعثت واقع‌شده است؛ که عده‌ای آن را اوایل بعثت. برخی ۱۵ ماه پس از بعثت؛ و برخی هجده ماه پس از بعثت؛ و برخی در سال‌های دیگر ذکر کرده‌اند که چه‌بسا معراج پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) در دفعات متعدد اتفاق افتاده باشد
تکوین نطفه فاطمه از میوه‌های بهشتی
۶. آیا به‌راستی فاطمه زهرا (علیهاالسلام) در ۲۹ سالگی وفات نمود و تولدش ۵ سال قبل از بعثت واقع شد؟! مگر نه این است که نطفۀ فاطمه (علیهاالسلام) از میوه‌ای بهشتی که در شب معراج رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) از آن خورد تکوین یافت؛ و این مطلب نه‌تنها در روایات شیعیان است، بلکه علمای بزرگ اهل سنت نظیر حاکم نیشابوری در مستدرک، [مستدرک حاکم نیشابوری ج۳ ص۱۵۶.] خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، [تاریخ بغداد ج۵ ص۸۷] محب الدین طبری در ذخائر العقبی، [ذخائر العقبی ص۴۴.] ابن مغازلی در مناقب، [مناقب ابن مغازلی ص۳۵۸] ذهبی در میزان الاعتدال، [میزان الاعتدال ج۲ ص۲۹۷.] خوارزمی در مقتل [مقتل الحسین ص۶۴.] و عده دیگری از علمای شیعه و سنی آن را روایت کرده‌اند. [لسان المیزان ج۵ ص۱۶۰- علل الشرایع ص۷۲- تفسیر قمی ج۱ ص۳۶۵- کنزالعمال ج۱۳ ص۹۴- نزهة المجالس ج۲ ص۲۲۳- مجمع الزوائد ج۶ ص۲۰۲]
سال معراج
بدون تردید معراج پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) بعد از بعثت واقع‌شده است؛ که عده‌ای آن را اوائل بعثت. [البدایه و النهایه ج۳ ص۱۰۸.] برخی ۱۵ ماه پس از بعثت. [سیره مغلطه‌ای ص۲۷.] و برخی هجده ماه پس از بعثت. [شرح الشفا ج۱ ص۱۵۱.] و برخی در سال‌های دیگر ذکر کرده‌اند که چه‌بسا معراج پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) در دفعات متعدد اتفاق افتاده باشد.
در این صورت فاطمه زهرا (علیهاالسلام) چه زمانی به دنیا آمده است؟ زیرا هیچ‌یک از دو تاریخ مشهور ۵ سال قبل از بعثت و ۵ سال بعد از بعثت را نمی‌توان به‌طور قاطع به‌عنوان سال ولادت آن حضرت پذیرفت؟!
۷. سخن یعقوبی، نظریه شیخ مفید و شیخ طوسی
گفته سومی نیز وجود دارد: یعقوبی- متوفای ۲۸۴ ه. ق- که گرایش وی به تشیع معروف است می‌نویسد: «فاطمه زهرا (علیهاالسلام) هنگام وفات ۲۳ سال داشت». [تاریخ یعقوبی ج۲ ص۱۱۵.] عده‌ای دیگر از علمای بزرگ شیعه بر همین رأیند و تولد فاطمه(ع) را ۲۰ جمادی‌الثانی سال دوم بعثت ذکر کرده‌اند آن‌ها عبارت‌اند از:
۱- شیخ مفید- متوفای ۴۱۳- در کتاب حدائق الریاض. [حدائق الریاض به نقل از بحارالانوار ج۴۳ ص۸.]
۲- شیخ طوسی- متوفای ۴۶۰- در مصباح المتهجد. [مصباح المتهجد ص۷۳۲.]
۳- کفعمی در کتاب مصباح. [مصباح کفعمی ص۵۱۲.]
نظریه عده‌ای دیگر از علمای اهل سنت
این گفته با نظر عده‌ای از علمای بزرگ اهل سنت نظیر:
۱- بیهقی- متوفای ۴۵۸ ه- در کتاب دلائل النبوه. [دلائل النبوه بیهقی مترجم ج۱ ص۲۱۷]
۲- حاکم نیشابوری- متوفای ۴۰۵ ه- در مستدرک. [مستدرک حاکم ج۳ ص۱۶۱]
۳- خوارزمی- متوفای ۵۶۸- در مقتل الحسین. [مقتل خوارزمی ج۱ ص۵۱]
۴- محب الدین طبری- متوفای ۶۹۴- در ذخائر العقبی. [ذخائر العقبی ص۲۶.] که تولد حضرت زهرا (علیهاالسلام) را در سن ۴۱ سالگی پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) می‌دانند تا حد زیادی مطابقت دارد. [به نظر می‌رسد سخن علمای شیعه و سنی که ولادت فاطمه را ۲۰ جمادی‌الثانی سال دوم بعثت و یا در سن ۴۱ سالگی پیامبر(ص) ذکر کرده‌اند کاملاً باهم مطابقت دارد زیرا پیامبر(ص) در ۱۲ ربیع‌الاول یا ۱۷ ربیع‌الاول عام‌الفیل به دنیا آمد و در ماه رجب یا رمضان آغاز چهلمین سال زندگی خود به نبوت مبعوث گردید که در هنگام بعثت ۳۹ سال و چهار یا شش ماه از سن شریف حضرتش می‌گذشت، بنابراین در ۲۰ جمادی‌الثانی سال دوم بعثت رسول خدا(ص) در چهل و یکمین سال زندگی‌اش بود.]
در این صورت آن بانو هنگام ازدواج حدود ۱۳ سال و هنگام رحلت ۲۳ سال داشته است.
لازم به تذکر است، شیخ طوسی به کتاب‌خانه و اسناد و مدارک مهمی دسترسی داشت؛ و در غائله‌ای که در سال ۴۴۷ ه؛ یعنی ۱۳ سال قبل از وفات شیخ، در بغداد اتفاق افتاد متعصبین کتاب‌خانه وی را که حاوی کتاب‌های بسیار مهم خطی و اسناد ارزشمندی بود به آتش کشیدند. [فقهای نامدار شیعه ص۷۳]
بنابراین، آنچه مشهور است که آن حضرت در سن ۹ یا ۱۰ سالگی ازدواج‌کرده، با منابع تاریخی متعدد که به آن اشاره شد و همچنین با نظریه برخی محققین شیعه چون شیخ مفید و شیخ طوسی، مطابقت ندارد و پذیرش آن مشکل است. می‌توان گفت که سن آن حضرت در هنگام ازدواج ۱۳ سال یا بیشتر بوده است؛ که چنین سنی در آن دوره و آن جغرافیا که دختران خیلی زود به بلوغ فکری و جنسی می‌رسیدند، سن کمی نبوده است.
