رسیدن به حُسن خلق

چگونه اخلاق خود را تغییر دهیم و به حسن خلق برسیم؟ «حسن خلق» از مجموعه ­اى از صفات و برخوردها تشکيل يافته است: «نرمش و مدارا، گشاده رويى، زبان خوب و اظهار محبت، رعايت ادب، چهره خندان و تحمل و بردبارى در مقابل مزاحمت هاى اين و آن.» هنگامى که اين صفات و اعمال به هم آميخته شد، به آن حسن خلق مى گويند.(1) در حديث جامع و جالب از امام صادق (عليه السلام) در تعريف حسن خلق چنين آمده است: يکى از ياران امام پرسيد: تعريف حسن خلق چيست؟ فرمود: «تَلينُ جانِبَکَ وَ تُطيِّبُ کَلامَکَ وَ تَلْقى اَخاکَ بِبِشْر حَسَن»؛ با نرمش و مدارا با مردم رفتار مى کنى، و سخن خويش را پاکيزه مى گردانى، و برادرت را با خوش رويى ملاقات مى نمايى.(2) حسن خلق مايه جلب محبت است، اين مسأله به تجربه تقريباً براى همه کس ثابت شده است که با حسن خلق و برخوردهاى محبت آميز و مؤدّبانه مى توان صيد دل ها کرد، نه تنها افراد عادى مجذوب اخلاق حسنه مى شوند، بلکه به گفته حافظ: به حسن و لطف توان کرد صيد اهل نظر # به دام و دانه نگيرند مرغ دانا را برای درمان بد اخلاقی و رسيدن به حسن خلق توجه به نكات ذيل اهميت دارد: 1. توجه به ارزش خوش اخلاقی و آثار نيک آن و همچنين زشتی بداخلاقی و آثار بد آن. برای اين منظور يکی از راه های موجود، مطالعه‏ روايات و آياتی است که در زمينه حسن خلق و سوء خلق وارد شده است. برخی از روايات به شرح زير است: الف) حسن خلق: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند هنگامی که ايمان را خلق کرد، آن را به خوش اخلاقی و سخاوت تقويت نمود. همچنين هنگامی که کفر را آفريد، آن را به بد اخلاقی و بخل تقويت نمود.(3) علی (علیه السلام) فرمود: چه بسيار انسان های عزيزی که اخلاق بد ايشان را ذليل ساخته است. چه بسيار انسان هاي ذليلی که با اخلاق خوش به عزت رسيده‏ اند.(4) رسول خدا (صلوات الله علیه) فرمود: اسلام يعني حسن خلق.(5) امام صادق (علیه السلام) فرمود: هيچ زندگی ای گواراتر از زندگی همراه با خوش اخلاقی نيست.(6) رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: خوش اخلاقی، اولين، سنگين‏ ترين، نيکوترين، با فضيلت‏ ترين چيزی است که روز قيامت در ترازوی عمل انسان قرار داده می‏ شود.(7) در قرآن کريم آمده است: «وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظيم»؛ افتخار پيامبر به عظمت خوش اخلاقی است.(8) رسول خدا (صلوات الله علیه) فرمود: کامل ترين مردم از حيث ايمان و شبيه‏ ترين آنها به من، خوش اخلاق ترين آنها است.(9) امام صادق (علیه السلام) فرمود: حسن خلق روزی را زياد می‏ نمايد، بر عمر انسان می‏ افزايد و گناهان را آب می‏ نمايد؛ همان گونه که آفتاب يخ را آب می‏ کند.(10) ب) بد اخلاقی: امام صادق (علیه السلام) فرمود: بد اخلاقی عمل و عبادت انسان را باطل می‏ نمايد همان گونه که سرکه عسل را فاسد می‏ کند.(11) علی (علیه السلام) فرمود: اخلاق بد، بدترين همنشين انسان است، دوستان انسان را فراری می‏ دهد و چيزی وحشتناک‏ تر از بداخلاقی نيست.(12) رسول خدا (صلوات الله علیه) فرمود: ممکن است بنده ‏ای به خاطر بداخلاقی به پائين‏ ترين درکات جهنم سقوط نمايد.(13) علی (علیه السلام) فرمود: بداخلاقی روزی انسان را کم می‏ نمايد.(14) 2. راه بنيادين تحصيل خوش اخلاقی، توجه به توحيد است: يعنی توجه به اين معنی که تمامی انسان ها مظاهر حق تعالی هستند، هر گونه برخوردی با آنها، در واقع برخورد با مُظهر و صانع آنها محسوب می‏ شود و احترام و مهربانی با هر پديده‏ ای، در واقع احترام و مهربانی با پديدآورنده‏ آن است؛ ترش روئی و نامهربانی با آن پديده نيز به پديد آوردنده آن بر می ‏گردد. هرگونه معامله با خلق از جهتی معامله و برخورد با خالق آنها نيز به حساب می‏ آيد، هرگز خدا راضی نيست که با بندگان و مظاهرش برخوردی نامناسب و ناشايست شود. گشاده‏ روئی با خلق خدا و تحصيل رضايت مخلوق، موجب کسب رضايت خالق آنها می‏ شود. کسی که از مخلوق تشکر نکند، از خالق تشکر نکرده است. همچنين کسی که نسبت به مخلوقات الهی ترش روئی نمايد، اين نوع برخورد، به خاطر رابطه بسيار عميقی که ميان خلق و خالق، مَظهر و مُظهر وجود دارد، به خالق و مُظهر آنها نيز سرايت خواهد نمود. 3. از راه های تحصيل خوش اخلاقی و رفع بداخلاقی، تمرين عملی خوش اخلاقی هنگام برخورد با ديگران است و هر کس قادر است با يک تصميم قوی عزم جزم و با رعايت اصل تدريج، به تمرين عملی در اين زمينه بپردازد. اگر کسی تصميم بگيرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافيان تجديد نظر نمايد و در اين مدت باروئی گشاده، لبی خندان و رابطه‏ ای صميمی برخورد نمايد، قطعا نتايج خوبی خواهد گرفت. 4. شناخت آداب معاشرت از نظر اسلام: آداب معاشرت از نظر اسلام را می ‏توان در دو مرحله «انديشه» و «عمل» خلاصه کرد. الف) مرحله انديشه: مرحله انديشه به اين معناست که مسلمانان بايد صفحه ذهن و انديشه و نيت خود را نه تنها نسبت به برادران دينی خود، بلکه نسبت به تمام انسان ها و بلکه موجودات خدا، نيکو و زيبا گردانند. انديشه خيرخواهی، نصيحت، دوستی و سعادت آن‏ها را در سر بپرورانند. از نقشه کشی و توطئه چينی بر ضرر آنان بپرهيزند. امام علی (علیه السلام) در اين مورد می فرمايد: خدا دوست دارد که نيت انسان درباره همنوعانش نيکو و زيبا باشد.(15) ب) مرحله عمل: اسلام در مرحله عمل براي تنظيم روابط اجتماعی انسان ها آداب و وظايفی قرار داده، پايه آن را بر ايمان به خدا و تقويت روح فضيلت و انسانيت بنا نهاده است. بسياری دوست دارند در ارتباط با همنوعان خويش زندگی موفقی داشته باشند، ولی به جهت ناآگاهی از چگونگی معاشرت و آداب آن و نيز رعايت نکردن آن آداب، توانايی برقراری روابط مناسب و اسلامی را از دست می‏ دهند. ناچار منزوی می‏ شوند. بنابر اين شناخت اين آداب در مرحله عمل و توانايی ايجاد ارتباط مناسب با قشرهای مختلف جامعه از اهميت بسياری برخوردار است. اميرمؤمنان در يک دستور، خطوط کلی آداب معاشرت در مرحله عمل را چنين بيان می‏ کند: ـ خويشتن را ميان خود و ديگران ميزان قرار ده؛ آن چه را برای خود می‏ خواهی، برای ديگران هم بخواه. آن چه را براي خود خوش نمی‏ داری، برای ديگران نيز خوش مدار. ـ به کسی ستم نکن، چنان که دوست نداری به تو ستم شود. ـ به ديگران نيکی کن، همان‏گونه که دوست‏ داری به تو نيکی شود.(16)

______________

(1) مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، مدرسه امیرالمومنین، ج 1، ص 148.

(2) علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ج 68، ص389، حديث 42.

(3) محمدی ری شهری، محمد، ميزان الحکمه، دارالحدیث، ج 3، از ص 137 به بعد.

(4) همان.

(5) همان.

(6) همان.

(7) همان.

(8) قلم، آيه 4.

(9) ميزان الحکمه، ج 3، از ص 137 به بعد.

(10) همان.

(11) همان.

(12) همان.

(13) همان.

(14) همان.

(15) شرح غرر الحکم، ج 2، ص 667.

(16) نهج ‏البلاغه، نامه 31.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید