درجات توبه کاران
پرسش:
آیا بعد از توبه همه گناهان ما پاک خواهد شد؟ هر چه که باشد؟ انسان مثل قبل از انجام آن گناه می‌شود؟
پاسخ:
توبه واقعی، باعث بخشش می‌شود و عذاب جهنّم را از آدمی دور می‌کند و او را مستحق بهشت و نعیم الهی می‌گرداند. آیات چندی از قرآن شریف، جایگاه آدمی را پس از توبه، بهشت می‌داند و اوصاف ترغیب‌کننده‌ای نیز برای جایگاه چنین کسانی برشمرده است: یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَهً نَصُوحاً عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیئاتِکُمْ وَ یدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ؛ (۱) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به‌سوی خداوند توبه کنید، توبه‌ای خالصانه، امید است پروردگارتان گناهان شما را بزداید و شما را به باغ‌هایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد.
بر اساس برخی روایات «توبه‌کننده از گناه مانند کسی است که گناه نکرده است»(۲) در ادامه به نکاتی پیرامون این بخشش و تفاوت توبه‌کننده و کسی که گناه نمی‌کند می‌پردازیم.
۱. توبه بر چهار رکن استوار است و هرکسی که می‌خواهد توبه‌اش مورد قبول خداوند واقع شود، باید در زندگی خود این چهار رکن را فراهم کند، همان‌گونه که امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بیان ارکان و اساس توبه می‌فرماید: توبه بر چهارپایه استوار است:
۱- پشیمانی درونی.
۲- استغفار زبانی.
۳- عمل با اعضاء و جوارح.
۴- تصمیم جدی بر عدم بازگشت به گناه.
توضیح آنکه: نخستین قدم توبه پشیمانی درونی است یعنی حقیقتاً در درون قلب و روح و جان شخص توبه‌کننده تحوّل و انقلابی رخ دهد و از گناهی که مرتکب شده تنفّر پیدا کند و پشیمان گردد. قدم بعدی، هماهنگی قلب و زبان در تنفّر از گناه است؛ یعنی شخص توبه‌کار، این تحوّل درونی را به‌وسیله زبانش که ترجمان قلب اوست، با استغفرالله ربی و اتوب الیه گفتن، آشکار نماید. گام دیگر آن است که این حالت ندامت و پشیمانی قلبی، خود را در سایر اعضا و جوارح هم نشان بدهد و آنها را به عکس‌العمل وادارد تا انسان برای جبران گذشته از جهت حق‌الله و حق‌الناس اقدام نماید. اگر عبادتی را ترک کرده انجام دهد. اگر ترک آن عبادت قضا و کفّاره‌ای دارد بجا آورد و یا اگر غیبتی کرده، حلالیت بطلبد. اگر قلب مؤمنی را شکسته جبران کند. اگر مال مردم را تلف‌کرده، جبران نماید. خلاصه هر حقّی از هر شخصی بر عهده اوست ادا کند. رکن چهارهم، تصمیم جدی گرفتن به ترک گناه و عدم تکرار آن در آینده است.
۲. همان‌طور که گفته شد توبه‌کننده مانند کسی است که گناه نکرده است. فضیلت‌هایی که برای توبه و فرد توبه‌کننده ذکرشده به معنای یکسان بودن وضعیت و شرایط فرد گناهکار توبه کار با فردی که آن گناه را مرتکب نشده نیست.
میان کسی که گناه کرده و بعد موفق به توبه شده و کسی که گناه نکرده گاهی تفاوت وجود دارد مثلاً آثار وضعی گناه ممکن است تا مدت‌ها با توبه‌کننده باشد درحالی که فرد بی‌گناه این آثار را ندارد. کسی که مدت‌ها فیلم مستهجن دیده و بعد توبه واقعی کرده است بخشیده می‌شود و عذاب ندارد ولی آثار وضعی این نگاه مانند آلودگی دل، تحریک به گناه به‌صورت مداوم، یادآوری صحنه‌های گناه و... تا مدت‌ها با اوست درحالی‌که فردی که این نگاه را نداشته این آثار را ندارد. این‌یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های توبه‌کننده با بی‌گناه است.
مقام و درجات و پاداش انسان توبه‌کار نیز متناسب با درجه توبۀ او است، کسی که پشیمانی و سوز دل بیشتری دارد و برای زدودن سیاهی گناه تلاش بیشتری می‌کند درجه بالاتری به دست می‌آورد. ثمرۀ اولین گام توبۀ واقعی، نجات گناهکار از آتش جهنم است و نتیجۀ گام‌های بعدی او، بالا رفتن درجات بهشتی‌اش، و اگر کسی موفق به توبه‌ای به همراه ایمان و جبران عملی گناهانش گردد مشمول این آیۀ نوید بخش قرآن کریم قرار می‌گیرد و خداوند گناهان او را به حسنات و کارهای خیر تبدیل می‌فرماید: إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَٰئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ؛ مگر آنان که توبه کنند و ایمان آورند و کار شایسته انجام دهند، که خدا بدی هایشان را به خوبی ها تبدیل می کند.(۳)
نتیجه:
اظهار پشیمانی در پیشگاه الهی دستور خاصی ندارد. مهم عزم بر ترک گناه و ندامت و پشیمانی درونی و تصمیم برای ترک همیشگی گناه است.
توبه‌کننده باید به جبران حق‌الله‌های ترک شده مانند نماز و روزه و کفاره‌های ازدست‌رفته اقدام کند و یا حق‌الناس‌های مالی را ادا کند. البته بین انسان توبه‌کار و بی‌گناه شباهتی است در بخشیده شدن و برداشته شدن عذاب است. ولی گاهی تفاوتی نیز دارند که انسان توبه‌کار آثار وضعی گناهش تا مدت‌ها ممکن است دنبالش باشد.
منابع برای مطالعه بیشتر:
۱. توبه آغوش رحمت، نویسنده: استاد حسین انصاریان.
۲. توبه، اثر بیست و سوم از «مجموعه امام خمینی (ره) و مفاهیم اخلاقی»، به کوشش: محمدتقی خلجی.
۳. توبه، حسین مظاهری.
۴. توبه تولدی دوباره، محمد سبحانی نیا.
۵. توبه، رمضان فؤادیان دامغانی.
پی‌نوشت‌ها:
۱. سوره تحریم، آیه ۸.
۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات إسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۲، ص۴۳۵.
۳. سوره فرقان، آیه ۷۰.
