جنود عقل و قلب

در بیانات ارباب سلوک و معرفت، به عباراتی چون جنود حقیقت قلبی و اطوار حقیقت قلبی اشاره شده است. لطفا در این باره توضیحاتی بفرمایید و این دو عبارت را شرح دهید.

جنود در فرهنگ واژگان به معنای کمک کاران و یاری رسانان است. (1) و در فرهنگ دینی، فلسفی، و عرفانی به معنای آلات، خوادم، اعوان، قوا، اخلاق، ملکات مواد و خصال به کار می رود. در سخن امام صادق (علیه السلام) از خصال یاد شده است.
«فَلَا تَجْتَمِعُ‏ هَذِهِ‏ الْخِصَالُ‏ كُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِي نَبِيٍّ أَوْ وَصِيِّ نَبِيٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَان‏ (2) پس تمام این خصال (هفتاد و پنجگانه) که لشکریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنى که خدا دلش را با ایمان آزموده جمع نشود.»

«ملا صالح مازندرانی» در شرح این فراز از روایت می گوید:
«این جنود از آن رو خصال نام دارد که با آن فرد نمایان گردد و به سوی نیکی ها پیشی گیرد و از آن رو صفات گویند که بر حقیقت قلبی عارض گردند و از آن رو احوال گویند که در آن حقیقت راسخ نشده اند و از آن رو اخلاق و ملکات گویند که با تمرین و تکرار در آن حقیقت نفوذ پیدا کند و از آن رو که مطیع عقل است و از حکمش خارج نمی شود به آن خادم گویند و از آن رو که نگاهبان عقل است و از آن از آفات محافظ می کند رعایا گویند و از آن رو که به عقل مدد می دهد تا با جهل بجنگد جنود گویند.»(3)

جنود خصالی بر دو قسم جنود جهل و جنود عقل تقسیم می‌ شود:

جنود جهل از دامنه نقص در انسانیت خبر می دهند و جهت نفسانی و قبح ذاتی و عقلی دارند و بر اثر تبعیت از هوای نفس و بر اثر ادبار از حضرت سبحانه و در صراحت ضلالت ظهور پیدا می کنند و لذا در صراط سلوک باید از آن گذر کرد زیرا موجب بُعد از خدا می شود.
جنود عقل از دامنه کمال در انسانیت خبر می دهند و جهت روحانی و حسن ذاتی و عقلی دارند و بر اثر تبعیت از فرمان الهی و بر اثر اقبال به حضرت حق سبحانه در صراط هدایت ظهور پیدا می کنند و لذا باید در صراط سلوک در صدد فعلیت آن ها برآمد تا با واسطه یا بی واسطه موجب تقرب الهی گردند به جنود عقل در فرهنگ دینی مواد حکمت گویند.

جنود عقل بر دو قسم اند:

الف:  جنود اخلاقی
فضایل و کمالات انسانی و روحانی هستند که حسن ذاتی و عقلی داشته، و در حوزه روابط انسان با خویشتن و دیگران نقش آفرینند مانند مدارا با خود و دیگران.

ب: جنود سلوکی
منازل و کمالاتی هستند که حسن ذاتی و عقلی دارند، و در حوزه روابط انسان با خدا نقش می آفرینند مانند شکر و توکل.
ارباب سلوک و معرفت با پشتوانه اندیشه هستی شناسی و انسان شناختی، باید بکوشند جنود عقل را که به صورت بالقوه در حقیقت قلبی وجود دارد به فعلیت برسانند.
جهت تحصیل این هدف باید پس از برطرف نمودن موانع، توجه هر یک از آن جنود را با اسمی از اسمای حسنای خداوند مواجهه و همسو سازند، و تعامل دهند، و بر آن اسم تمرکز کنند و همواره در موقعیت های سلوکی قرار گیرند.
بر این اساس عارفان بزرگی مانند «ابوطالب مکی» بر این باورند که آن سان که سالک مثلا در مقام «مراقبه» گام می نهد به اسم «رقیب» چشم می دوزد، و آن گاه که در مقام «محاسبه» جای می گیرد به اسم «حسیب» خیره می شود، و آن گاه که در مقام «توکل» قرار می گیرد به اسم «وکیل» نظاره می کند.(4)

جایگاه جنود جهل در منطقه نفسانی و جایگاه جنود عقل در منطقه روحانی است، و البته منشأ رشد جنود جهل در منطقه نفسانی هوای قوای نفسانی است، و منشأ رشد جنود عقل در منطقه روحانی اقبال عقلی و توجه قلبی است.

نکته:
حق سبحانه به اندازه جنود عقل در منطقه روحانی، جنود جهل در منطقه نفسانی قرار داده تا توازن قدرت در تقابل و تضاد آنان برقرار باشد.(5)

پی نوشت ها:
1. ر.ک. محمدبن مکرم، ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق، ج3، ص132.
2. كلينى، محمد بن يعقوب‏، الكافي( ط- الإسلامية)، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، دار الكتب الإسلامية تهران‏، 1407ق، ج 1، ص22.
3. مازندرانی، ملاصالح، شرح اصول کافی، محقق و مصحح ابوالحسن شعرانی، تهران، نشر مکتبة اسلامیة، 1382ق، ج1، ص374.
4. ر.ک. ابوطالب مکی، محمد بن علی بن عطیه حارثی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب،بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417، ج1، صص190-192 و ج2، صص16 و  26.
5. برای اطلاع بیشتر ر. ک: فضلی، علی، پیش انگاره‌ های انسان شناختی علم سلوک، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،1397، صص251 و 268.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید