جایگاه معنوی شاهچراغ(علیه السلام)

پرسش:
امامزاده احمد پسر امام کاظم علیه‌السلام مشهور به «شاهچراغ» از نظر علمی و اجتماعی چه جایگاهی داشت؟ از رابطه او با امام رضا علیه‌السلام در روایات چیزی وجود دارد؟

پاسخ:
 احمد بن موسی، یکی از امامزادگان مشهور ایران است که بانام شاه چراغ شناخته می‌شوند. ازآنجاکه روز ولادت حضرت شاه چراغ مشخص نیست، در فاصله بین تولد حضرت معصومه سلام الله علیها و حضرت امام رضا علیه‌السلام در دهه کرامت، یک روز برای بزرگداشت حضرت احمد بن موسی در نظر گرفته شده است. در مورد علت وفات او نقل‌های متفاوتی گفته شده، اما مشهور است که مأمون عباسی (خلیفه وقت) با شنیدن خبر حرکت جمعیتی از بنی هاشم و دوستداران آن‌ها به سمت طوس، دستور داد که حکام بلاد مانع از حرکت این قافله‌ها شوند و همین جریان منجر به شهادت ایشان گردید. مقبره وی در شیراز، مدت‌ها مخفی بود تا آنکه در قرن چهارم قبر ایشان مشخص گردید و در قرن هفتم برای ایشان حرمی بنا شد که امروزه یکی از مشهورترین امکان زیارتی در ایران به حساب می‌آید.

در مورد شخصیت احمد بن موسی و زندگانی ایشان اطلاعات چندانی در دسترس نیست؛ با این حال شواهد نشان میدهد ایشان در آن زمان، میان شیعیان از جایگاه والایی برخوردار بودند. تا آنجا که عدهای بعد از شهادت موسی بن جعفر علیه‌السلام به امامت ایشان قائل شدند و به فرقهی احمدیه معروف شدند.(۱) البته واضح است که گرایش مردم به احمد بن موسی و جانب داری گروهی از امامت وی نه تنها از منزلت او نمی‌‌کاهد، بلکه مبین عظمت روحی و فضائل معنوی ایشان است؛ چرا که خود ایشان هیچگاه چنین ادعایی نداشتند و از سویی کمالات اخلاقی و رفتاری ایشان سبب میشد تا برخی گمان به امامت ایشان داشته باشند.

از دیگر شواهدی که بیانگر جایگاه اجتماعی ایشان است، تعداد همراهان احمد بن موسی در سفرشان به ایران است که منجر به شهادت ایشان گردید. مرحوم سید جعفر مرتضی به نقل از منابع تاریخی می‌نویسد: «احمد بن موسی چون از حیله مأمون آگاه شد همراه سه هزار تن و به روایتی دوازده هزار از بغداد قیام کرد».(۲) این اعداد که بیان از کثرت یاران ایشان دارد نشان میدهد که در بین شیعیان جایگاه والایی داشتند. در نقلی شیخ مفید روایتی از اسماعیل بن موسی بن جعفر علیه‌السلام نقل می‌کند: در سفری بیست نفر از خادمان پدرم با احمد بودند و او را احترام می‌کردند. هرگاه احمد برمی‌خاست و می‌نشست آنان هم به احترامش بلند شده و می‌نشستند؛ پدرم همواره به احمد عنایت داشت و از وی غافل نمی‌گردید و چشم از او برنمی‌داشت.(۳) این گزارش نشان می‌دهد که ایشان در این خاندان از سایر فرزندان موسی بن جعفر علیه‌السلام (به جز امام رضا علیه‌السلام) شناخته شده‌تر بوده و همگان از ایشان به احترام یاد میکردند.

در مورد فضائل اخلاقی و رفتاری ایشان نیز شیخ مفید از احمد بن موسی به بزرگی و عظمت یادکرده، می‌گوید: «احمد بن موسی فردی کریم النفس، جلیل القدر و پرهیزکار بود که پدرش او را دوست داشت و بر دیگر فرزندان مقدم می‌کرد. امام کاظم علیه‌السلام مزرعه خویش را که به یسیره معروف بود به او بخشید و احمد بن موسی هزار بنده را آزاد کرد».(۴)

در مورد شخصیت علمی احمد بن موسی نقل شده ایشان فردی محدث و عالم به قرآن بوده و در سخنوری نیز از نهایت فصاحت و بلاغت برخوردار بوده است.(۵)(۶) با این حال در منابع کهن کمتر سخنی از بعد علمی ایشان دیده می‌شود. همچنین برخی معاصرین او را در زمره محدثانی می‌شمارند که احادیث زیادی از پدر و اجداد بزرگوارش نقل کرده است؛(۷) 

لیکن از این احادیث نمی‌‌توان چیزی را در کتب حدیثی یافت؛ بلکه تنها یک روایت به نقل از علی بن جعفر از محمد بن مسلم آمده که به احمد بن موسی نسبت داده شده است.(۸) از این رو در کتب رجالی اولیهی شیعیه نامی از وی دیده نمی‌‌شود و تنها در کتب رجالی متأخر بر پایهی توثیقاتی که شیخ مفید در کتاب «الارشاد» داشته به وثاقت او اشاره شده است.(۹)

برخی پس از شهادت امام هفتم علیه‌السلام معتقد به امامت احمد بن موسی شدند؛ اما ایشان هیچگاه مدعی امامت نبود؛ بلکه با صراحت اعلام کرد: «همانطور که شما در بیعت من هستید، من در بیعت برادرم علی بن موسی الرضا علیه‌السلام هستم؛ او ولی خدا، پیشوا و جانشین پس از پدرم است». سپس همگان با علی بن موسی علیه‌السلام بیعت کردند و امام رضا علیه‌السلام در حق برادرش دعا نمود.(۱۰)

از این قضیه برداشت میشود که اولاً: احمد بن موسی تابع ولایت و رهبری امام زمان خویش امام کاظم  و امام رضا علیهماالسلام بوده و این قرابت و نزدیکی ایشان به امام رضا علیه‌السلام و برخورد همراه باادب و احترام نسبت به امام خود، نشان دهندۀ معرفت عمیق ایشان نسبت به این مقام الهی است. ثانیاً برخلاف بسیاری که به دنبال نسبت دادن چنین مناصبی به خود بودند، ایشان نه تنها خود را تابع امام رضا علیه‌السلام دانستند، بلکه مردم را به امام زمان خویش نزدیک کردند و باعث هدایت مردم گردیدند.

جهت مطالعۀ بیشتر
مقاله جسارتی در فضائل و مناقب احمد بن موسی علیه‌السلام نوشتهی فاطمه معتمد لنگرودی.

پی نوشت‌ها:
۱. شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم، ۱۳۶۴ ش، ج۱، ص۱۹۹.
۲. عاملی، سید جعفر مرتضی، مترجم، خلیلیان، خلیل، زندگی سیاسی هشتمین امام حضرت علی بن موسی علیه‌السلام، الحیاه السیاسه الامام الرضا علیه‌السلام؛ تهران، دفتر نر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، ۱۳۷۳ ش، ص۱۷۷-۱۷۸.
۳. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق، ج۲، ص۲۴۵.
۴. همان، ص۲۴۴.
۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۳ ش، ج۴۸، ص۳۰۸.
۶. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا، ج۳، ص۱۹۲.
۷. همان.
۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم،۱۳۶۲ ش، ج۴، ص۴۰۶.
۹. تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۳۷۷ ش، ج۱، ص۱۷۵.
۱۰. مجلسی، بحارالانوار، ج۴۸، ص۳۰۸.