ام كلثوم دختر امام علی (علیه السلام)

ام كلثوم دختر امام علی (علیه السلام) بود يا دختر ابوبكر؟ آيا در كتب معتبر شيعيان به اين كه همسر عمر دختر ابوبكر بوده يا دختر حضرت علی (علیه السلام) اشاره ای شده است؟

طبق نقل منابع تاریخی هم امام علی (علیه السلام) دختری به نام ام کلثوم داشتند و هم ابوبکر دختری به این نام داشته است. فرزندان امام علی (علیه السلام) از حضرت زهرا (سلام الله علیها) بنابر آن چه که ابن سعد در طبقات(۱) و بلاذری در انساب الاشراف(۲) آورده است عبارتند از: امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) و محسن و زینب کبری و ام کلثوم کبری (‌سلام الله علیهم اجمعین) است. محسن در جریان حمله به خانۀ حضرت زهرا (سلام الله علیها) سقط شد. از برخی تواریخ استفاده می شود که حضرت علی (علیه السلام) چهار دختر داشت كه همه كنيه «ام كلثوم» داشتند: 1- ام كلثوم، دختر حضرت فاطمه (سلام الله علیها)(3). نام او را برخی رقيه كبری(4). و برخی زينب صغری نوشته اند(5). اين ام كلثوم همان ام كلثوم معروف است كه در مورد ازدواج وی با عمر خليفه دوم، اختلاف نظر شديدی بين بزرگان و علما وجود دارد. به هر حال در مورد شوهر وی نيز به علت اختلافات شديد در اين موضوع نمی توان به يک جمع بندی درست رسيد. هر چند دلایل و شواهد متعددی وجود دارد که این نقل تاریخی را به شدت با تردید مواجه می کند. 2- ام كلثوم، كه نامش نفيسه، مادرش ام سعيد ثقفی(6) يا كنيز بود.(7) وی نخست همسر عبدالله اصغر عقيل و سپس همسر كثير پسر عباس بن عبدالمطلب و بعد از آن همسر پسر ديگر عباس شد.(8) 3- ام كلثوم صغری، مادرش كنيز بود و پيش از بلوغ درگذشت.(9) 4- ام كلثوم صغری، نامش رقيه و مادرش كنيز(10) يا ام سعيد ثقفی بود(11). وي همسر مسلم بن عقيل شد و از او دو پسر داشت كه يكی از آنان «عبدالله » در كربلا شهيد شد.(12) هم چنین طبق نقل منابع تاریخی ابوبکر هم دختری به نام ام کلثوم داشته است: فرزندان ابوبکر بنا بر آن چه که ابن سعد در طبقات(13) آورده است عبارتند از: 1. عبد الله و اسماء ذات النطاقین که مادر آن دو قتیله دختر عبد العزی می باشد. اسماء به عقد زبیر در آمد و عبد الله بن زبیر از این زن متولد شد. 2. عبد الرحمن و عایشه که مادر آن دو ام رومان دختر عامر بوده است. 3. محمد بن ابی بکر که مادرش اسماء بنت عمیس می باشد از محمد بن ابی بکر فرزندی متولد شد که او را قاسم نامیدند، و لذا کنیه محمد بن ابی بکر اباالقاسم است؛ از قاسم دو فرزند بنام های عبد الرحمن و ام فروه متولد شد. 4. ام کلثوم که مادرش حبیبه بنت خارجه می باشد تولد ام کلثوم بعد از مرگ ابوبکر بوده است. یکی از اتفاقات زندگانی عمر بن خطاب که مورد قبول اهل سنت نیز می باشد این است که عمر از ام کلثوم دختر ابوبکر خواستگاری کرد ولی بعلت تند خویی عمر، دختر ابوبکر حاضر به این ازدواج نشد. از جمله افرادی که این موضوع را نقل نموده اند می توان به ابن قتیبه در «المعارف» و عمری موصلی در «الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء» و نیز عمر رضا کحاله در کتاب «اعلام النساء» اشاره نمود.(14) اهل سنت اصرار زیادی دارند که عمر از ام کلثوم دختر حضرت فاطمه (سلام الله علیها) خواستگاری کرده است تا این که برای وی سببی به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بیابند، در حالی که از برخی تواریخ استفاده می شود که حضرت علی (علیه السلام) دختری دیگر به نام ام کلثوم از غیر حضرت زهرا (سلام الله علیها) نیز داشته اند.(15) و بر فرض صحت خواستگاری و یا ازدواج عمر بن خطاب با ام کلثوم دختر امام علی (علیه السلام)، این به هیچ وجه به این معنا نیست که عمر با ام کلثوم دختر حضرت زهرا (سلام الله علیها) ازدواج کرده باشد. با آن که برخی از علمای اهل سنت اصرار دارند که ام کلثوم را دختر علی بن ابی طالب و حضرت زهرا (سلام الله علیهما) معرفی کرده و او را همان کسی بدانند که به ازدواج عمر بن خطاب درآمد و از این طریق به نوعی توجیهی برای رفتار و کردار خلیفه دوم بیابند. اما نکته جالب توجه آن است: بسیاری از علمای مشهور اهل سنت نظیر بخاری و مسلم از ذکر این موضوع اعراض نموده اند و آن را در کتب مهم و مشهور خود نقل ننموده اند. هم چنین این قضیه در صحاح سته و دیگر کتاب های معروف اهل سنت همانند مسند احمد بن حنبل نیز نیامده است! در حالی که کلیه این آثار و کتب از اهمیتی خاص برخوردارند و مورد استناد اهل سنت می باشند. مطلب دیگر؛ این که دختر ابوبکر به درخواست ازدواج عمر پاسخ منفی داده است، تقریباً امر مسلّمی است، ولی این که آیا ام کلثوم دختر امام علی (علیه السلام) با عمر ازدواج کرده است یا خیر؟ از مسائل اختلافی است که به هیچ وجه نمی توان اظهار نظر قطعی کرد، در این رابطه مطالبی خدمت شما عرض می کنم، امیدوارم مفید واقع گردد: تزویج ام کلثوم به عمر بن خطاب یک مسأله تاریخی اختلافی است که هرگز نمی توان بر چنین مسأله ای تکیه کرد و نشانۀ آن این است که این قطعۀ تاریخی به صورت های متناقض نقل شده است که نمی توان به آن ها اعتماد کرد، مانند: 1. علی او را به عقد عمر درآورد. 2. این کار به وسیلۀ عباس عموی علی صورت پذیرفت. 3. ین کار از روی تهدید انجام گرفت. 4. عروسی صورت پذیرفت و عمر از او دارای فرزندی به نام زید شد. 5. خلیفه پیش از مراسم عروسی کشته شد. 6. زید نیز دارای فرزندی بود. 7. او کشته شد و وارثی نداشت. 8. او و مادرش در یک روز کشته شدند. 9. مادرش پس از وی زنده بود. 10. مهریۀ او چهل هزار درهم بود. 11. مهریۀ او چهار هزار درهم بود. 12. مهریۀ او پانصد درهم بود. این اختلاف ها شک و تردید را در ذهن انسان زنده کرده و اصل تزویج او را زیر سؤال می برد.(16) ـ برخی بر این باورند كه ام كلثوم با عمر ازدواج نكرد. شیخ مفید بر این عقیده است كه: خبر وارد شده در تزویج ام كلثوم ثابت نیست، زیرا در سلسلة سند آن «زبیر» است كه موثق نیست و به خاطر دشمنی با علی (علیه السلام) این روایت صادر شده است. ایشان هم چنین در این رابطه می فرماید: «امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) به دلیل تهدید عمر و در امان نبودن جان خود و شیعیانش، از روی ضرورت، و ناچاری تن به این امر داد و همان‏ گونه که در جای خود گفته ‏ایم، ضرورت اظهار کلمه کفر را مشروع می‏ کند؛ خداوند متعال می‏ فرماید: «اِلاّ مَنْ اُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالاْیِمانِ».(17) - مسئله ازدواج امّ کلثوم در هیچ یک از دو کتاب معتبر نزد اهل سنت، یعنی صحیح بخاری و صحیح مسلم که در نزد اهل سنت معتبرترین کتاب ها بعد از قرآن شمرده می شوند ذکر نشده است. هیچ یک از صحاح ششگانه اهل سنّت ازدواج امّ کلثوم را ذکر نکرده اند. - برخی از مسانید معتبر نزد اهل سنت، مانند: مُسند احمد بن حنبل نیز این رویداد را بیان ننموده اند. - از برخی تواریخ استفاده می‏ شود که حضرت علی (علیه السلام) دختری دیگر به نام «امّ‏کلثوم» از غیر حضرت زهرا (سلام الله علیها) داشته است: برخی از مورخان در این‏باره می‏ گویند: «علی (علیه السلام) دو دختر به نام زینب صغری و امّ‏ کلثوم صغری داشته که هر دو آن ها از امّ ‏ولد بوده ‏اند.»(18) ابن قتیبه نیز ام ‏کلثوم را دختر امام علی (علیه السلام) دانسته و می‏ گوید: مادر او امّ‏ ولد و کنیز بوده است.(19) - برخی دیگر از مورخان معتقدند كه ام كلثوم با عمر ازدواج كرده بود(20)، منتهی این ازدواج مانند ازدواج های معمولی بر اساس رضایت اعضای خانواده به وجود نیامد. این ازدواج بر اساس تهدیدهایی بود كه از سوی عمر صورت گرفت. عمر، ابن عباس را مأموریت داد، دختر علی (علیه السلام) را خواستگاری نماید و تهدید كرد كه در صورت عدم موافقت، امام علی (علیه السلام) را متهم به دزدی و بر ضد او حكم ناحق صادر كند. متأسفانه در آن مقطع زمانی كه قدرت در اختیار عمر بود و امام علی (علیه السلام) در اوج مظلومیت قرار داشت، امام مجبور شد به چنین ازدواجی تن دهد. - محدث قمی در این خصوص می نویسد: اصحاب معتقدند كه امام بعد از دفاع بسیار و امتناع شدید و عذر خواستن به صورت های گوناگون، چون با تهدید عمر مواجه شد كه علیه حضرت به تهمت دزدی شاهد اقامه كند و دستش را قطع خواهد كرد، به ناچار در ازدواج دخترش کار را به ابن عباس واگذار كرد و او وی را به عقد عمر در آورد.(21) طریحی نیز می‏ گوید: «امّ‏ کلثوم زینب صغری دختر امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که با برادرش حسین (علیه السلام) در کربلا بود. مشهور بین اصحاب آن است که عمر بن خطاب او را به زور به نکاح خود درآورد. همان‏ گونه که سید مرتضی در رساله‏ ای بر آن اصرار دارد و قول صحیح‏تر را ـ به جهت روایات مستفیضه ـ همین می‏ داند.»(22) قرائن و شواهدی در دست است كه با توجه به آن ها هرگز نمی توان گفت این تزویج ـ بر فرض واقع شدن ـ از روی طیب نفس و طوع و رغبت بوده است، زیرا: 1. شکی نیست که روابط خاندان رسالت با خلیفۀ وقت کاملاً تیره و تار بود و یورش به خانه وحی و هتک حرمت دختر گرامی پیامبر چیزی نیست که بتوان آن را انکار نمود چون مدارک معتبر آن را ثابت می کند.(23) 2. عمر فردی خشن و تند خو بود، هنگامی که خلیفه اول او را به خلافت برگزید، گروهی از صحابه به این امر اعتراض کردند و گفتند یک فرد خشن و تندخو را بر ما مسلط کردی؟ طبری می نویسد: خلیفه، نخست از دختر ابوبکر به نام ام کلثوم خواستگاری کرد. ولی دختر ابوبکر به خاطر تندی اخلاق خلیفه دست رد بر این خواستگاری زد.(24) بنابراین نمی توان این ازدواج را نشانۀ حسن روابط دانست. اگر واقعاً ازدواج نشانه همبستگی فکری و حسن روابط باشد، پس باید گفت ازدواج پیامبر با ام حبیبه دختر ابی سفیان نشانۀ همفکری پیامبر با این مرد بود، مردی که جنگ های خونینی را علیه اسلام به راه انداخت، و دست او در جنگ احد و جنگ احزاب کاملاً مشهود است و باز. و پیامبر اکرم با دختر حیّی بن اخطب به نام صفیه ازدواج کرد، آیا این نشانۀ هم فکری است؟ این اختلاف ها شک و تردید را در ذهن انسان زنده کرده و اصل تزویج او را زیر سؤال برده و اظهار نظر قطعی در این رابطه با مشکل می کند.

ــــــــــــــــــــــ

(1) طبقات ابن سعد، ج ۳، ص ۱۳، ترجمه دکتر محمود مهدوی.

(2) انساب الاشراف، بلاذری، ج ۲، ص ۱۳۶٫.

(3) المجدی في انساب الطالبين، ص 11 و 17؛ اصيلی، ص 56؛ تاريخ طبری، ج 4، ص 118؛ اعلام الوری، ص 203.

(4) المجدی، ص 11 و 17.

(5) تاريخ طبری، ج 4، ص 118.

(6) مناقب، ج 3، ص 350.

(7) انساب الاشراف، ج 2, ص 415، تصحيح محمودی.

(8) المجدی، ص 11؛ اعلام الوری، ص 240؛ مقتل اميرالمؤمنين، ص 123.

(9) اصيلی، ص 58.

(10) اعلام الوری، ص 204؛ المجدی، ص 11 و 18؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 414، تصحيح محمودی.

(11) مناقب، ج 3، ص 350؛ مقاتل الطالبين، ص 98؛ تاريخ طبری، ج 4، ص 359.

(12) المجدی، ص 11 و 18.

(13) طبقات ابن سعد، ج 3، ص 146 ترجمه دکتر محمود مهدوی.

(14) اعلام النساء ج 4، ص 250.

(15) ابن قتیبه، المعارف، ص 185.

(16) الذریه الطاهرة، نگارش ابی بشر دولابی (224-310) ص157، 162، این اختلافات را ذکر می کند.

(17) مسائل سرویه، ص 92.

(18) تاریخ موالید الائمه، ص 16؛ نورالابصار، ص 103 و نهایة الارب، ج 20، ص 223.

(19) ابن قتیبه، المعارف، ص 185.

(20) اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج 2، ص 12.

(21) سفینة البحار، شیخ عباس قمی، ج 6، ص 385.

(22) اعیان الشیعه، ج 13، ص 12 (به نقل از طریحی).

(23) هجوم به خانۀ وحی و هتک حرمت دخت گرامی پیامبر در معتبرترین کتب اهل سنت آمده است، مانند المصنف تألیف ابن ابی شیبه استاد بخاری، متوفای235، ج 8، ص 490، شماره 4549؛ انساب الاشراف، تألیف بلاذری، ج 1، ص 586، چاپ دارالمعارف، قاهره؛ الإمامه و السیاسه، تألیف ابن قتیبه(213-276)، ج 2، ص 13012 چاپ مکتبه تجاری کبری مصر؛ تاریخ طبری، تألیف طبری(224-310)، ج 2، ص 443؛ اسیتعاب، تألیف ابن عبدالبر، (368-463) ج 3، ص 972، و دیگر مدارک.

(24) تاریخ طبری، ج 5، ص 58.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید