آزمایش حضرت زهرا قبل از خلقت

در زیارت روز یکشنبه آمده که حضرت زهرا قبل از خلقت آزمایش شده است. این امتحان چه بوده است؟

یکی از زیارات حضرت صدیقۀ طاهره (علیها السلام) زیارتی است که عریضی از امام باقر (علیه السلام) نقل می کند، که آن حضرت فرمودند: اگر نزد مزار جده‏ ات(1) فاطمه (عليهاالسلام) رفتی، بگو: «يا ممتحنه(2) امتحنک الله الذي خلقک قبل ان يخلقک، فوجدک لما امتحنک صابره، و زعمنا انا لک اولياء و مصدقون، و صابرون لکل ما اتانا به ابوک، و اتانا به وصيه، فانا نسالک ان کنا صدقناک الا الحقتنا بتصديقنا لهما، لنبشر انفسنا بانا قد طهرنا بولايتک!»؛ ای خانم امتحان شده ‏ای که خداوند تو را پيش از خلقت (مادی)ات امتحان نمود، و تو را در آن شکيبا يافت، ما گمان می کنيم که دوست داران توايم و (مقام و عظمت تو در نزد خدا را) باور داريم، و بر تمام آن چه پدر بزرگوارت و وصی و جانشين او آورده استقامت می ورزيم، لذا از تو درخواست می‏ کنيم که اگر ما واقعاً تو را تصديق نموده ‏ايم، ما را به خاطر اين تصديق به پدر بزرگوارت و جانشينش ملحق نمايی، تا ما به خود مژده دهيم که حقيقتا به ولايت تو پاکيزه گشتيم!.(3) مرحوم آیت الله علی سعادت پرور در کتاب شریف «جلوۀ نور»(4) در توضیح روایت فوق می فرمایند: جمله‏ «يا ممتحنه امتحنک الله الذي خلقک قبل ان يخلقک» به هر کدام از احتمالات ذيل معنا شود، خلقتی غير از خلقت مادی را اثبات می‏ کند. احتمال اول: اين که ظرف «قبل» در جمله، متعلق به «خلقک» باشد، که به اين ترتيب معنای اين قسمت از زيارت اين گونه می شود: ای کسی که مورد امتحان الهی واقع شدی و خداوند تو را امتحان کرد و در آن صابر يافت، خداوندی که تو را پيش از خلقت مادی در عوالم نوری آفريد. به اين معنا، اين جمله فقط خلقتی غير از خلقت مادی را اثبات می کند، و دلالتی ندارد که امتحان آن حضرت و صبر بر آن در عوالم غير عالم مادی بوده است. احتمال دوم: آن است که ظرف «قبل» متعلق به «امتحنک» باشد، به اين ترتيب معنای جمله اين گونه می شود: ای کسی که مورد امتحان الهی واقع شدی، و خداوند پيش از آن که تو را در عالم مادی خلق نمايد، امتحانت کرد و تو را صابر يافت و سپس در عالم مادی خلق نمود. بنا بر اين احتمال، ممکن است مراد از «قبل» در «قبل ان يخلقک» عالم برزخی آن حضرت بوده و امتحان در آن جا واقع شده باشد. ولی گويا بنا بر اين احتمال، مراد از «قبل»در «قبل ان يخلقک» عالم نوری و تمثلی آن حضرت است، و اين امتحان در آن جا صورت گرفته است. در اين جا اين سوال مطرح می شود که: امتحان الهی در عوالم نوری و تمثلی و يا برزخی چگونه بوده است؟ و مراد از آن چيست؟ و آيا امتحان جز با دار تکليف و عالم ماده سازگار است؟ در جواب بايد گفت: اين که نحوه‏ امتحان چگونه بوده برای ما معلوم نيست، ولی مسلّما در هر عالم باشد بايد مناسب با همان عالم بوده باشد. در دار تکليف و عالم مادی به تناسب خود، و در عوالم نوری و يا برزخی به تناسب خود. و برای مخلصين (به فتح لام) به طريقی، و براي غير مخلصين به طريق ديگر. اما شايد بتوان گفت: امتحان الهی در خلقت نوری همان پيمان و «عهد عبوديتی» باشد که خداوند از فرزندان آدم (عليه ‏السلام) گرفت، چنان که می فرمايد: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَني‏ آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ وَ أَنِ اعْبُدُوني‏ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ»؛ اي فرزندان آدم، آيا از شما عهد و پيمان نگرفتم که شيطان را بندگی نکنيد، که وی دشمن آشکار شماست. و مرا بندگی کنيد که اين صراط مستقيم و راه راست است.(5) و يا ممکن است: مراد، امتحان الهی باشد که به صورت «اخذ ميثاق» از فرزندان آدم (عليه‏السلام) بوده است، چنان که می فرمايد: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَني‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ‏ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى‏»؛ و هنگامی که پروردگارت از صلب فرزندان آدم، ذريه و نسل آن ها را برگرفت و آن ها را بر خود گواه ساخت که آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: بله.(6) و نيز ممکن است: مراد از امتحان الهی، همان «ميثاق غليظ» و پيمان محکمی باشد که از عده‏ای از انبيا برجسته و يا از همه انبيا گرفته شده، و از حضرت فاطمه (عليها السلام) نيز به لحاظ قرين بودن با انبيا و يا با انبيای برجسته، اخذ شده باشد، چنان که می فرمايد: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ ميثاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهيمَ وَ مُوسى‏ وَ عيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ ميثاقاً غَليظا لِيَسْئَلَ الصَّادِقينَ عَنْ صِدْقِهِمْ‏ وَ أَعَدَّ لِلْكافِرينَ عَذاباً أَليما»؛ و هنگامی که از پيامبران عهد و ميثاق گرفتيم و هم از تو و از نوح و ابراهيم و موسی و عيسی بن مريم، از همه پيمان محکم گرفتيم، تا خداوند از راستگويان از گفتار صدقشان باز پرسد، و برای کافران عذاب دردناک آماده کند.(7) بالاخره، شايد بتوان گفت: موضوع عهد عبوديت (الم اعهد اليکم..)، و گرفتن ميثاق مطلق از تمامی فرزندان آدم (عليه ‏السلام)، و اخذ ميثاق از انبيا، يک پيمان نيست، بلکه سه پيمان جداگانه است، و گويا هر کدام از آن ها در عالم و خلقتی از مراحل خلقت نوری بوده است، والله العالم. در هر حال، بيانات فوق به يک سوی امتحان اشاره دارد، و سوی ديگر که جلوه‏ خارجی امتحان است در عالم ماده واقع می شود، و در قيامت نيز از نتيجه‏ آزمايش سوال مي‏گردد. معناي جملات ديگر اين زيارت نامه «زعمنا انا لک اولياء...» اين است که: تو در امتحان خود صابر بودی، ما هم گمان می کنيم از دوستان توييم و از جمله تصديق کنندگان تو و از صابران بر ولايت و اوامر پدر بزرگوارت رسول اکرم (صلی الله عليه و آله و سلم) و وصی او، علی (عليه‏ السلام) هستيم. از تو درخواست می کنيم، اگر به راستی تو را تصديق کرده‏ايم، ما را به واسطه اين تصديق به ايشان ملحق کنی، تا به خود بشارت دهيم که ما به واسطه ولايت شما پاکيزه گشته ‏ايم و ولايت خود را خالص کرده ‏ايم. گويا بدون ولايت فاطمه (عليها السلام)، ولايت ما به رسول اکرم (صلی الله عليه و آله و سلم) و علی (عليه ‏السلام) پاکيزه و کامل نمی‏ گردد.

ـــــــــــــــــــــــــ

(1) مرحوم حاج شیخ عباس قمی این زیارت را در اعمال روز یکشنبه بیان نموده اند.

(2) مَحَنَ، مَحْناً فلانا: إختبره و جرَّبه، او را آگاهانيد و آزمود؛ امتحن الشیء: اختبره، آن را آزمود. و منه امتحان الطلبة؛ المِحْنَة: ما يمتحن به الانسان من بليّة؛ مُمْتَحَنَة: زن آزموده و امتحان شده؛ مُمْتَحِنَة: زن آزمايش ‏کننده.

(3) طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)، 10جلد، دار الكتب الإسلاميه - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.

(4) جلوه نور، علی سعادت پرور، ص 224.

(5) يس/ 60.

(6) اعراف/ 172.

(7) احزاب/ 7 و 8.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید