خدا و موضوع زمان

پرسش:

خداوند قبل از این كه زمان را بیافریند چه میكرد؟

پاسخ:

به نظر می رسد که برای ما انسان ها، فهم جهان بدون زمان بسیار دشوار است. و ظاهرا به همین دلیل، در سوال احساس نوعی تناقض می کنیم. اگر فرض کنیم که زمان نبوده، چگونه قبل بودن، می تواند معنا داشته باشد؟ در حالی که قبل و بعد در جایی معنا دارد که زمان داشته باشیم.

البته توجه به حقیقت زمان، می تواند ما را به وجه صحیحی از سوال برساند. اگر به این دقت کنیم که زمان چیزی جز تغییر تدریجی نیست، سوال به این شکل خود را نشان می دهد که قبل از خلق عالم ماده، که دارای تغییرات تدریجی است، خداوند چه می کرده است؟

و در پاسخ به این سوال می توانیم بگوییم که :

بیشتر اندیشمندان اسلامی، عالم خلقت را قدیم می دانند. یعنی سابقه ای نمی توان یافت که در آن مخلوقی وجود نداشته باشد. و دلیلشان برای این سخن نیز این است که خداوند جواد (بخشنده) و فیاض است و هرگز ذات اقدس الهی، بدون فیض و جود نیست. پس همواره وجود بخشی کرده است.

البته منظور از عالم خلقت، عالمی بسیار گسترده تر از عالم ماده است:

پیامبر (ص) فرموده اند: همانا این زمین و هر كه بر آن است در برابر آنچه زیر آن قرار گرفته همچون حلقه‏اى است كه در سرزمینى پهناور و خالى از سكنه افتاده باشد، و این هر دو با آنچه در آنها و بر آنهاست در برابر آنچه زیر آن است چون حلقه‏اى است كه در فلاتى پرت، افتاده است، و همچنین است سومى تا آنكه به هفتمى مى‏رسد، سپس این آیه را تلاوت فرمود: ... خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ[۱]

و فلاسفه نیز سخن از عالم مثال و عالم عقول گفته اند که غیر از این عالم مشهود ماست. و همه آن ها مخلوق خداوند هستند. و در آن ها نیز زمان وجود ندارد.

و بیان این نکته نیز خالی از فایده نیست که همین عالم مادی نیز سابقه ای بسیار طولانی دارد:

امام سجاد (ع) فرمودند :آیا تو خیال می كنى خداوند جز شما چیزى نیافریده است؟ به خدا سوگند ، خداوند هزار هزار آدم و هزار هزار عالم آفرید كه تو در آخرین عالم ، قرار گرفته‏اى. »[۲]

و امام باقر (ع) فرموده اند:  شاید تو بر این پنداری كه خداوند تنها این جهان را آفریده و به جز شما بشرى را نیافریده است؟ آرى به خدا سوگند! به طور حتم خداوند متعال هزار هزار جهان و هزار هزار آدم آفریده كه تو در پایان این جهان‏ها و آن آدمیان هستى. »[۳]

البته در جواب این سوال می توانیم از انواع تقدم های دیگر نیز سخن بگوییم، اما بسیار بعید است که منظور سوال کننده، تقدمی غیر از تقدم زمانی بوده باشد.

برای مطالعه بیشتر به منبع زیر مراجعه فرمایید.

۱. مقالات فلسفى ، شهید مطهرى ، ص۸۶ ـ ۹۰

۲. .اصول فلسفه و روش رئالیسم ،علامه طباطبایى ، با پاورقی شهید مطهرى ، جلد پنجم

پی نوشت:

[۱]. کافی ج ۸ ص ۱۵۴.

[۲]. ‏بحار الأنوا ؛ ج‏ ۲۵ ؛ ص۲۵.

[۳]. الخصال ؛ج‏۲ ؛ص۶۵۲.