توکل، آثار فردی و اجتماعی

توکل چه تأثیراتی در زندگی فردی و اجتماعی و در دنیا و اخرت انسان دارد؟

در پاسخ به سؤال شما قبل از پرداختن به اصل پاسخ، نکاتی را مقدمتاً بیان می کنیم: الف- نکاتی پیرامون مفهوم توکل: يكى از مظاهر ايمان و مكارم اخلاق، توكل بر خدا و اعتماد به پروردگار متعال است. توکل به عنوان یکی از صفات بارز مومن، مورد تاکید ویژه آیات و روایات قرار گرفته است. پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) تفـسير توكّل را از جبرئيل سؤال كرد، "جبرئيل گفـت: معناى توكّل اين است كه انسان يقين كند به اين كه سود و زيان و بخشش و حرمان به دست مردم نيست و بايد از آن ها نااميد بود و اگر بنده اى به اين مرتبه از معرفت برسد كه جز براى خدا كارى انجام ندهد و جز او به كسى اميدوار نباشد و از غير او نهراسد و غير از خدا چشم طمع به كسى نداشته باشد، اين همان توكل بر خدا است."(1) شخصى به نام حسن بن جهم مى گويد: خدمت امام رضا (علیه السلام) رسيدم و عرض ‍ كردم: جانم به فدايت، حدّ و مرز توكّل چيست؟ فرمود: "توكل آن است كه با اتكاى به خدا از هيچ كس نترسى..."(2) در روايت ديگرى علىّ بن سويد مى گويد از امام کاظم (علیه السلام) تفسير آيه «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»(3) را پرسيدم، فرمود: "توكل داراى مراتب گوناگون است. از جمله درجات توكل آن است كه در تمام امورت بر خدا توكل كنى و از آن چه خدا نسبت به تو انجام داده راضى باشى و بدانى كه خدا جز خير و فضيلت براى تو نمى خواهد و نيز بدانى كه در تمام اين امور اختيار با اوست. پس با واگذار كردن امور به او بر خدا توكل داشته باش."(4) همچنین آیه «فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ»(5)؛ خطاب به شخص پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است؛ که البته یک نسخه عمومی برای همه مؤمنین نیز هست. ب- آثار توکل به خدا در زندگی فردی و اجتماعی: توكل بر خدا آثار فراوانی در پى دارد كه بر كليّه شئون فردى و اجتماعى انسان تأثير مى گذارد: 1. بالا رفتن قدرت تصمیم گیری و اقدام و عمل: انسانی که بر اساس یک شناخت عمیق از علم و قدرت و حکمت لایزال الهی در زندگی و کارهایش به خداوند توکل و اعتماد دارد در مقام تصمیم گیری کمتر دچار تردید و دودلی شده و در تصمیم گیری و عملی کردن تصمیم خود از یک استحکام علمی و عملی فوق العاده ای برخوردار است. از اینرو معمولاً در مرحله عمل به تصمیمات خود نیز موفق تر بوده و در مواجهه با سختی ها و دشواری های پیش رو از استقامت بیشتری برخوردار است. 2. تزریق روحیه شجاعت: انسان مؤمن متوکل هم در برابر سختی ها و مشکلات شجاعانه و صبورانه می ایستد و هم در مسائل و مشکلات اجتماعی و دشواری هایی که از طرف دشمنان دین و ملت بر جامعه اسلامی تحمیل می شود خسته و ملول و ناامید نمی شود. همین معنا را خداوند در قرآن خطاب به پیامبرش بیان می کند آنجا که می فرماید: «و از كافران و منافقان پيروى مكن و به آزارهاى آن ها بى اعتنا باش و بر خدا توكل كن و همين بس كه خدا حامى و مدافع تو باشد و با توكل به خداى متعال از هيچ كس نهراس.»(6) و نیز در آیه ای دیگر می فرماید: «...من تنها بر خدا توكل مى كنم، شما هم به اتفاق بتان و خدايان باطل خود هر مكر و تدبيرى داريد همه را فراهم آوريد و هيچ چيز از اسباب و وسايل بر شما مستور نماند... .»(7) 3. تلاش برای ترک گناه و مبارزه با جلوه های ناپسند اجتماعی: انسان های متوکل به خدا از آنجاییکه به الطاف و دستگیری های خداوند ایمان و اعتقاد راسخ دارند از هیچ تلاشی برای مبارزه با شیطان و هواهای نفسانی، ترک گناه و ساختن خودشان و نیز از بین بردن ریشه های گناه در جامعه از طریق انجام وظایفشان در قبال اهل خود و دیگران با پیگیری امر به معروف و نهی از منکر و تواصی به حق و صبر دریغ نمی ورزند. و با پشتوانه اعتقاد و ایمان به وعده های خداوند به متوکلین،(8) تمام تلاش خود را صرف ساختن خود و جامعه پیرامونی خود می سازند و نتیجه تلاش های خود را به خدا واگذار می کنند. 4. تأثير ناپذيرى از اقبال و ادبار مردم و عدم نگرانى از حوادث: انسان هایی که به خدا توکل و اعتماد واثق دارند، در مواقعی که اکثریت مردم تحت تأثیر شرایط و مقتضیات خاص فرهنگی و فشار و تحریم دشمنان، دچار ضعف اعتقادی شده و از مدار حق جویی و حق طلبی و حمایت از جبهه حق، فاصله گرفته و یا تحت شرایطی خاص به دنیاطلبی و تجملگرایی و مظاهر سست و اعتباری دنیا روی می آورند تحت تأثیر این قبیل اقبال و ادبارهای بی اساس قرار نمی گیرند بلکه بدلیل اینکه قلب هاشان با یاد خدا و توکل و اعتماد به او مستحکم است در برابر حوادث پیشامده، هیچ نگرانی به خود راه نمی دهند زیرا به یقین می دانند که بنا به وعده حق الهی نصرت و یاری و پیروزی از آن مؤمنان و توکل کنندگان بوده و خداوند بهترین وکیل و یار و ناصر مؤمنان است.(9) در حقیقت حال و روز توکل کنندگان چنین است که گویا به حصار و قلعه عظیم و مطمئنی پناه برده و درِ آن را به روی دشمن بسته اند، به گونه ای که كسی را یارای پیروزی بر آن قلعه نیست لذا اضطراب و خوف برای آنان معنایی ندارد. 5. دستیابی به معنایی الهی در همه اتفاقات زندگی: افراد متوكل به اتفاقات زندگی معنایی می دهند كه آنان را در تعبیر و تفسیر پدیده های زندگی كمك نموده و به توازن شناختی و عاطفی آنان كمك می نماید، و آنان را از خلأ زیستی، بی هدفی، پوچی و سردرگمی رهایی می بخشد. ایشان باور دارند كه خیر واقعی را خداوند می داند و با همه وجود به فرمایش خداوند در قرآن ایمان دارند كه می فرماید: «عَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَكُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛ چه بسا ناخوش دارید چیزی را در حالی كه خیر شما در آن باشد، و چه بسا از چیزی خوشتان آید در حالی كه بدی شما در آن باشد، خدا می داند در حالی كه شما نمی دانید.(10) 6. امیدوار بودن به خدا: یكی دیگر از ابعاد توكل به خدا، امیدواری انسان متوكل به لطف خداوند متعال در شرایط سخت زندگی فردی و اجتماعی است. امیدواری به رستگاری و نجات یافتن از غم و اندوه، گشایش گرفتاری ها، نصرت حق بر باطل، هدایت از گمراهی ها به سوی نور، همه از بركات توكل است. فرد متوكل بر اساس وعده نصرت خدا در گرفتاری ها خود را نمی بازد. نمونه های زیادی در قرآن در مورد مداخله خداوند در شرایط سخت زندگی وجود دارد كه مایه تسلی و امیدواری برای افراد مؤمن متوكل است. بعنوان نمونه می توان به موارد بسیاری که در زندگی انبیاء و اوصیاء الهی و توکل کنندگان به خدا وجود دارد اشاره نمود: نجات حضرت موسی(علیه السلام) و قوم موسی با باز شدن آب رود نیل، نجات حضرت یوسف(علیه السلام) از قعر چاه و رساندن او به عزیزی مصر، نجات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از فتنه قریش در «لیلة المبیت»، نجات پیامبر (صلی الله علیه و آله) از تعقیب کنندگان با تنیدن تار عنکبوت بر سر در غار، نجات جان حضرت علی (علیه السلام) در برابر شمشیرهای برهنه همپیمانان قریش در «لیلة المبیت» و ... نصرت و یاری خداوند نسبت به مردم انقلابی ایران اسلامی و امام و رهبری که به خدا توکل کردند، در مقاطع حساس قبل و بعد از انقلاب، در برابر فتنه های گوناگون داخلی و خارجی و ... 7. احساس کفایت کردن خداوند و آسودگی و آسانی کارها: یکی دیگر از آثار توكل به خدا، احساس كفایت كردن خدا، برای انسان است. قوله کریم: «وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَمَن یَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا»؛ و او را از جایی که گمان ندارد روزی می‌ دهد؛ و هر کس بر خدا توکّل کند، کفایت امرش را می‌ کند؛ خداوند فرمان خود را به انجام می‌ رساند؛ و خدا برای هر چیزی اندازه‌ ای قرار داده است!(11) همچنین حضرت علی‌(علیه السلام) می‌فرماید: «مَنْ تَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ كُفِیَ، كسی كه بر خدا توكل كند، خدا، او را كفایت می‌ كند.»(12). علاوه بر احساس کفایت، شخص توكل کننده بر خدا در تمام مراحل کار و در همه شئون زندگی از یک آسودگی و آرامش و راحتی خیال و آسان بودن کارها نیز برخوردار است. چنان که حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: « مَنْ تَوَكَّلَ لَمْ یَهْتَمَّ، كسی كه توكل می‌كند، غصه نمی‌خورد.»(13) و از آن جایی خدا را شاهد و ناظر و حامی خود می دانند مواجهه با دشواری کارها و تحمل سختی ها و مشکلات زندگی برای توکل کنندگان بسیار سهل و آسان جلوه کرده، بسیار قابل هضم تر می باشد. البته به جرأت می توان گفت: دامنه آثار و برکات توکل و اعتماد به خدا بسا بیشتر بوده و غیرقابل احصاء و شمارش است و در این مجال، به توفیق الهی تنها به گوشه هایی از این معنا اشارت کردیم.

پی نوشت ها:

1. علامه مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، دارالکتب اسلامیة، تهران، 1362 ق، ج 68، ص 138.

2. همان، ص134.

3. طلاق/ 3.

4. شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول كافى، کتابفروشی علمیه اسلامیه، تهران، 1369، ج2، ص65.

5. آل عمران/ 159.

6. «وَلاتُطِعِ الْكافـِرينَ والْمُنافِقينَ وَدَعْ أذاهُمْ و َتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ و َكَفى بِاللّهِ وَكيلا»؛ احزاب/ 48.

7. «...فَعَلَى اللّهِ تَوَكَّلْتُ فَاجْمِعُوا امْرَكُمْ و َشُرَكائَكُمْ ثُمَّ لايَكُنْ امْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّة...»؛ يونس/ 71.

8. «انَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»؛ چرا كه او [شيطان] بر كسانى كه ايمان دارند و بر پروردگارشان توكّل مى كنند تسلّطى ندارد. نحل/ 99.

9. «...فَاعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ و َكَفى بِاللّهِ وَكيلا»؛ ...به آن ها اعتنا مكن و از نقشه هاى آن ها وحشت نداشته باش و توكل بر خدا كن و كافى است كه او يار و مدافع تو باشد (نساء/ 81)؛ و نیز: «...و َما تَوْفيقى الا بِاللّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ و َالَيْهِ انيبُ»؛ ...و توفيق من جز به خدا نيست، تنها بر او توكل دارم و تنها به سوى او بازمى گردم.(هود/ 88)

10. بقره/ 216.

11. طلاق/ 3.

12. آمدی، عبدالواحد بن محمد، محقق: درایتی، مصطفی، تصنیف غرر الحكم و درر الكلم،النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامي، قم - ایران، سال نشر:۱۳۶۶ ص196.

13. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، پیشین، ص 197.

http://www.askquran.ir/showthread.php?t=59684&p=880412&viewfull=1#post88