خدا ناظر است یا ملائکه؟

وقتی میدانیم خدا خود ناظر اعمال تمامی ماست دیگر چه نیازی هست که ملائکه ای از جانب خدا ناظر بر اعمال انسانها باشند؟

برای پاسخ به پرسش مذکور، توجه شما را به این نکات جلب می کنیم: 1. بی تردید خداوند به هر چیزی آگاه است(1) و حتی از باطن امور نیز باخبر است(2). همچنین خداوند ناظر بر اعمال ما است و به تمامی اعمال(3) و نیات درونی ما آگاهی دارد(4) تا جایی که به تعبیر قرآنی، با ما می بیند و می شنود.(5) 2. اما از سوی دیگر می دانیم که فرشتگان نیز ناظر بر اعمال و نیات انسانها هستند: «وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظينَ؛ كِراماً كاتِبينَ؛ يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ»(6)؛ و بى شك، نگاهبانانى بر شما گمارده شده؛ والا مقام و نويسنده اعمال نيك و بد شما، که مى‏ دانند شما چه مى ‏كنيد. منظور از «حافظين» در اينجا فرشتگانى هستند كه مامور حفظ و نگهدارى اعمال انسانها اعم از نيك و بد هستند كه در آيه 17 سوره ق از آنها تعبير به «رقيب و عتيد» شده است: «ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ»؛ انسان هيچ سخنى را تلفظ نمى‏ كند مگر اينكه نزد آن فرشته‏ اى است مراقب و آماده براى انجام ماموريت. و در همان سوره ق در آيه قبل مى‏ فرمايد: «إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ»؛ به خاطر بياوريد هنگامى را كه دو فرشته راست و چپ كه ملازم شما هستند اعمال شما را تلقى و ثبت مى‏ كنند.(7) 3. اما چه نیازی به وجود فرشتگان کاتب و مراقب است؛ وقتی که خداوند خودش ناظر و حافظ ما است؟ برای پاسخگویی به این پرسش، سه پاسخ را می توان مطرح کرد: پاسخ اول: خداوند توحید ربوبی دارد و هیچ شریکی در ربوبیت ندارد اما با این حال، اینطور نیست که کارهایش را بدون واسطه فیض انجام دهد. مثلا در مورد مرگ انسانها یك جا خودش را میراننده معرفی می کند و مى ‏فرماید: «اللّه یتوفّى الانفس»(8)؛ خدا، جان مردم را مى ‏گیرد؛ و در جاى دیگر مى ‏فرماید: «تَوفّته رُسُلنا»(9)؛ فرشتگان، جان مردم را مى‏ گیرند. این دو آیه در تعارض با هم نیستند چرا که اوامر و خواست الهی از طریق کانالهای خاص انجام می گیرند؛ از این رو، اگرچه مرگ و حیات به امر الهی است اما فرشتگان این وظیفه را انجام می دهند. از این رو، میراننده بودن خداوند و فرشتگان توامان قابل قبول است. در همین راستا، نظارت و حفاظت نیز از طریق فرشتگان صورت می گیرد و چون فرشتگان کانال نظارتی خداوند هستند و به امر الهی مسئول چنین کاری هستند و وجود و علمشان در محضر الهی حاضر است، معلوماتشان معلوم خداوند است و نظارتشان نظارت خداوند است. بنابراین، ایرادی ندارد که خداوند هم خودش را ناظر معرفی کند و هم فرشتگان را. پاسخ دوم: ممکن است ناظر کردن فرشتگان بر اعمال و نیات آدمی، براى تاكيد بيشتر و احساس مسئوليت فزونتر باشد بدین شکل که آدمی وقتی بداند که افزون بر خداوند، ملائکه نیز ناظرند، بیشتر مراقبت می کند. پاسخ سوم: نظارت فرشتگان برای حفاظت از انسانها نیز می باشد؛ یعنی چنین نیست که آنها فقط کاتب اعمالند بلکه حافظ انسانها از شرور شیطانی نیز هستند. برای تایید پاسخ دوم و سوم، می توان به روایتی از امام صادق (علیه السلام) اشاره کرد که در پاسخ به این پرسش که علت وجود فرشتگان مامور ثبت اعمال نيك و بد انسانها چيست، در حالى كه مى‏دانيم خداوند عالم السر و ما هو اخفى است، فرمودند: «خداوند اين فرشتگان را به عبادت خود دعوت كرد و آنها را شهود بر بندگانش قرار داد، تا بندگان به خاطر مراقبت آنان، بيشتر مراقب اطاعت الهى باشند، و از عصيان او بيشتر ناراحت شوند، و چه بسيار بنده‏اى كه تصميم به گناه مى‏گيرد سپس به ياد اين فرشته مى‏افتد و خوددارى مى‏كند، مى‏گويد: پروردگارم مرا مى‏بيند، و فرشتگان حافظ اعمال نيز گواهى مى‏دهند، علاوه بر اين، خداوند به رحمت و لطفش اينها را مامور بندگان كرده، تا به فرمان خدا شياطين سركش را از آنها دور كند، و همچنين جانوران زمين و آفات بسيار را كه آنها نمى‏بينند، تا آن زمان كه فرمان خدا و مرگ آنها فرا رسد».(10) 4. از روایتی که پیش تر نقل قول کردم، بدست می آید که اینطور نیست که خداوند فقط از طریق فرشتگان، از احوال و اعمال ما مطلع می شود؛ چرا که اگر چنین بود، امام (علیه السلام) در پاسخ به آن پرسش، به این وجه نیز اشاره می نمود. بلکه ماجرای آدم و سجده ملائکه در سوره بقره گواه بر این امر است که خداوند از اموری مطلع است که حتی ملائکه نیز مطلع نیستند: «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ فَقالَ أَنْبِئُوني‏ بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ؛ قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَليمُ الْحَكيمُ»(11) بنابراین، ملائکه به اذن الهی فقط در محدوده خاصی آگاهی پیدا می کنند و اینطور نیست که خداوند فقط از طریق آنها به امور مختلف آگاهی پیدا کند. 5. اما آنچه که به عنوان پاسخ اول مطرح شد، بدین معنا نبود که خداوند فقط از طریق ملائکه به جزئیات احوال و اعمال ما آگاهی می یابد بلکه درصدد بیان این نکته بودیم که ایرادی ندارد که خداوند برای انجام برخی از کارهای خود، از ملائکه استفاده کند؛ چنانچه که در مورد میراننده بودن از ملائکه استفاده کرده است؛ و یا در ایجاد محصول زراعی از طریق آب و خاک و بذر اقدام می کند؛ و یا برای حفاظت از انسانها و شهادت به سود و ضرر آنها از ملائکه استفاده می کند.(12)

پی نوشت ها:

1. «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَليمٌ»(بقره/ 231)؛ و بدانيد خداوند از هر چيزى آگاه است.

2. «إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ»(آل عمران/ 119)؛ خدا از(اسرار) درون سينه‏ ها آگاه است.

3. «وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ»(بقره/ 234)؛ و خدا به آنچه عمل مى‏ كنيد، آگاه است.

4. یعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ ما تُخْفِي الصُّدُورُ»(غافر/ 19)؛ او چشم هايى را كه به خيانت مى‏ گردد و آنچه را سينه‏ ها پنهان مى‏ دارند، مى ‏داند.

5. «انَّني‏ مَعَكُما أَسْمَعُ وَ أَرى‏»(طه/ 46)؛ من با شما هستم؛ (همه چيز را) مى‏ شنوم و مى‏ بينم.

6. انفطار/ 10-12.

7. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الكتب الإسلاميه، ج26، صص224-227.

8. زمر/ 42.

9. انعام/ 61.

10. علامه مجلسی، بحارالانوار، انتشارات موسسه دارالوفاء، ج5، ص323.

11. بقره/ 31-32.

12. از آن جایی که تمامی موجودات از جمله ملائکه و آب و خاک و بذر، مخلوق خداوند هستند در وجود و بقای خودشان به خداوند محتاجند و اگر قدرت و فاعلیت و نقشی در جهان خلقت دارند، از جانب خداوند است و کاملا در محضر خداوند هستند، نباید آنها را موجودات مستقلی در نظر بگیریم که خداوند برای کارهایش به آنها محتاج است.

http://http://www.askquran.ir/showthread.php?t=60294&p=889699&viewfull=1#post88