مبنای تکلیف الهی

میزان تکلیف انسان در برابر خداوند بر چه مبنایی است؟ آیا علم و توانایی بشر است یا سن بشر؟ و آیا در برزخ هم تکامل وجود دارد؟ منظور از تکامل علمی با تکامل عملی چیست؟ این سوال از دو جهت قابل طرح است، یکی اینکه منظور از تکلیف، دین باشد، یعنی خداوند با چه ملاکی تکلیف مردم در زمان موسی (علیه السلام) را با زمان عیسی (علیه السلام) و سپس با زمان امروز تفاوت قائل شده است؟ و دیگر این که منظورتان توقع خدا از دینداران در یک زمان واحد باشد، که آیا خداوند امروز از همه مسلمانان تکلیف واحدی طلب می کند یا خیر، میزان چیست؟ مسئله اول: دین خدا که مجموعه تکالیف است، میزان آن متناسب با رشد بشریت است، یعنی متناسب با نیازهای بشری پیش می رفت، به همین خاطر از ظواهر قرآن کریم به دست می آید که اولین شریعت در زمان حضرت نوح (علیه السلام) آغاز شد: «شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحا»؛ آيينى را براى شما تشريع كرد كه به نوح توصيه كرده بود.(1) اما پیوسته این دین تکامل می یافت که البته هم آگاهی های بشری، هم توانایی های بشری، هم دستاوردهای اجتماعی بشر در رشد آن نقش داشته اند، یعنی هر چه که افزایش می یافت دین خداوند و مجموعه این تکالیف هم کامل تر می شد، تا این که در دین اسلام این تکالیف به کامل ترین حد خود رسیده و خداوند این دین را برای بشریت برگزید: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي‏ وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً»؛ امروز، دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آيين (جاودان) شما پذيرفتم.(2) مسئله دوم: اگر چه دین خداوند دین واحدی بوده و در هر برهه ای دینداران به لحاظ دینشان تکالیف یکسانی داشته اند اما توقع خداوند از مردم یکسان نیست، مثلا امروزه اگرچه مسلمانان همگی یک تکلیف یکسان دارند و موظف هستند هر آنچه در اسلام آمده را عمل کنند، اما توقع خداوند از ایشان متناسب با دارایی ها مادی و معنوی ایشان است، همان طور که قرآن کریم می فرماید: «وَ هُوَ الَّذي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ في‏ ما آتاكُمْ»؛ و او كسى است كه شما را جانشينان (و نمايندگان) خود در زمين ساخت، و درجات بعضى از شما را بالاتر از بعضى ديگر قرار داد، تا شما را به وسيله آنچه در اختيارتان قرار داده بيازمايد.(3) امام باقر (علیه السلام) نیز در روایتی می فرمایند: «إِنَّمَا يُدَاقُّ اللَّهُ الْعِبَادَ فِي الْحِسَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي الدُّنْيَا»؛ به درستی که خداوند در روز قیامت به اندازه عقل مردم در دنیا در حسابرسی شان دقت و سخت گیری می کند.(4) بنابراین اگرچه به لحاظ دین اسلام، همه تکلیف یکسانی دارند، اما تکلیف کسانی که در دنیا از نعمت های مادی بیشتر، یا نعمت های معنوی مثل عقل و هوش و... بهره مند هستند سنگین تر است. اما در مورد بخش دوم سوال شما باید عرض کنم قطعا تکامل در برزخ وجود دارد، روایات و آیات متعددی که از خیرات یا ثواب باقیات الصالحات به اموات سخن می گویند(5) دلالت بر این دارند که در برزخ نیز رشد و ارتقاء وجود دارد. اما در خصوص سنخ این تکامل و تبیین تکامل علمی و عملی باید عرض کنم تکامل عملی یعنی تکاملی که انسان آن را همانند دنیا از راه عمل به دست آورده باشد، چنین تکاملی در برزخ وجود ندارد، چون برزخ دیگر محل عمل و عبادت نیست؛ اما تکامل علمی امکان پذیر است، چون اصل انسان معرفت است، یعنی تمام این اعمال و عبادات دنیوی برای بالا بردن معرفت انسان است، این آزمایش معرفت و رشد و تکامل علمی در برزخ ادامه خواهد داشت.

___________

(1) شوری/ 13.

(2) مائده/ 3.

(3) انعام/ 165.

(4) کلینی، محمد، الكافي، دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم، 1407ق، تهران، ج1، ص11.

(5) ر.ک: صدوق، محمد بن علی، الخصال، جامعه مدرسين‏، چاپ اول، 1362ش، قم، ج1، ص151؛ ص323.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید