سبب گمراه شدن شیطان
چرا ابلیس به خدا می‌گوید که تو مرا فریب دادی، و خدا هم سکوتی که نشانه تائید حرف ابلیس است را اختیار می نماید؟
در جهان بینی توحیدی، همه چیز در دست پر قدرت خداست، فریفتن، گمراهی، ذلیل شدن و ... همگی منتسب به خداست، یعنی هیچ فرقی نمی کند که هدایت به خدا منتسب شود یا ضلالت و فریفته شدن، به دو آیه زیر دقت کنید: «تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ»؛ هر كس را بخواهى، عزت مى دهى و هر كه را بخواهى خوار مى كنى.(1) «يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاء»؛ خدا هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) گمراه، و هر كس را بخواهد (و لايق بداند) هدايت مى كند.(2) اشتباه نشود، ابزار هدایت و شقاوت را در اختیار انسان قرار دادن و هموار نمودن مسیر بهشت و جهنم برای او، به این معنا نیست که انسان مجبور باشد جهنم رود که در این صورت، ظلم به بندگان خواهد بود، و یقینا ظلم و بی عدالتی در مورد خداوند متعال وجود ندارد، و گمراه کردن بندگان از بارزترین نمونه های ظلم است، و اگر در جائی چنین نسبتی به خداوند داده شود فقط بعنوان این که خداوند قانون گذار است می توان پذیرفت، یعنی او برای هر قدم بدی عاقبت بدی نیز در نظر گرفته است، مثلا قتل را نتیجه خوردن سمّ و سقوط از ارتفاع، معین نموده است؛ هم چنین توجه نکردن به ندای فطرت و توحید را سبب گمراهی از حق و حقیقت مقرر داشته است، پس او تأثیر را در سبب قرار داده اما فراهم کردن سبب را در اختیار بندگان قرار داده است، اما این که تمام اسباب گمراهی را خداوند فراهم نموده باشد این قطعا ظلم است و سخنی است باطل!. ممکن است سؤال شود، حال که فریفته شدن منسوب به خداست پس چرا شیطان را وعده عذاب می دهد؟ دقت کنید، نظرات قرآن را با مطالعه چند آیه اطراف نمی توان فهمید، بلکه باید تمام مواردی که به نوعی مربوط به بحث است را دقت نمود، در واقع خداوند در جاهاى متفاوتى جواب اين مسئله را داده است، مثلا در همین آیه مورد بحث، آیاتی که اختیار و آزادی را بیان می کند باید مورد مطالعه قرار گیرد، آیاتی مثل: «وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى»، «وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه ... شَرًّا يَرَهُ»، و آیاتی مثل این ها. بنابراين اگر اغواء به خداوند نسبت داده شود معنا ندارد به شيطان و تابعينش وعده جهنم داده شود: «قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعينَ»(3) «قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً»(4) «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعينَ»(5) علامه طباطبایی می گوید: مقصود از اين اغواء، آن غوايتى است كه از خطاب خدايى استشمام نمود، و فهميد كه لعنت مطلقه خدا كه همان دورى از رحمت او و گمراهى از طريق سعادت است، براى هميشه در باره اش مسلم شده. البته اين استقرار لعنت گزافى و بيهوده نبوده، بلكه اثر آن اغوايى است كه خودش براى خود پسنديد، پس اضلال خداى تعالى در باره او اضلال ابتدايى نيست، بلكه اضلال مجازاتى است، كه مكرر گفته ايم جائز است و هيچ اشكالى ندارد، و به همين جهت بود كه خداى تعالى هم آن را انكار نكرد و در آيه: «يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ»، خدا جمع زيادى را با آن گمراه، و گروه بسيارى را هدايت مى كند ولى تنها فاسقان را با آن گمراه مى سازد.(6) و نکته آخر این که لازم نیست خداوند تمام شرائط و بیان کیفیت گمراهی و فریفته شدن را پس از این آیه بیان نماید، زیرا قرآن کریم حقیقت واحدی است که دقت به تمام آیات آن هدایت بخش خواهد بود. شیوه اهل بیت پیامبر (سلام الله علیهم) و مفسران نیز توجه به آموزه های قرآنی در لابلای آیات است.
ـــــــــــــــــــــــ
(1) آل عمران/ 26.
(2) نحل/ 93.
(3) اعراف/ 18.
(4) اسراء/ 63.
(5) ص/ 85.
(6) بقره/ 26.
