حفظ و صيانت از وحي در ابتداي نزول

کتابت وحی از چی زمانی آغاز شد ؟ پس از هجرات یا پیش از آن ؟قدر مسلم اینکه افرادی بنام کاتب وحی در ابتدای آوردن آیات وجود نداشته اند. اکنون پرسش این است نخستین کسانی که بنام کاتبان وحی معروف شدند از چه زمانی آیات را کتابت کردند ؟
كتابت وحي پيش از هجرت و در دوران مكي آغاز شد . حدود 86 سوره قرآن كريم در دوران مكي نازل شده است لذا نياز به كاتباني كه وحي الهي را ثبت و ضبط نمايند ضروري بنظر مي رسد . (1) مسلمات تاريخي حاكي ازآن است كه از آنجا كه پيامبر (ص) فردي امي و درس ناخوانده بودند (2) به افرادي كه با كتابت آشنا بودند، دستور دادند قرآن را بنویسند تا آیات الهی همواره محفوظ بماند (3) اولین كسی كه در مكه عهده دار كتابت، مخصوصا كتابت وحی شد، علی(ع) بود و تا آخرین روز حیات پیامبر(ص) به این كار ادامه داد.(4) پژوهشگران در بر شماري نام كاتبان وحي ، غالبا آنها را به كاتبان دوران مكي و كاتبان دوران مدني تقسيم بندي نموده اند و اين خود نشان مي دهد كه در منابع تاريخي ، كتابت وحي در دوران مكي نيز صورت گرفته است كه همانگونه كه عرض شد همزمان با آغاز نزول وحي ، كتا بت وحي نيز آغاز شد . پرسش : چگونه پسری ده ساله کاتب وحی شد در حالیکه در خانه ی کسی بزرگ شده بود که خودش سواد نوشتن نداشت ؟؟ آن ابتدای آوردن آیات مگر چه کسانی ایمان آورده بودند که کاتب هم باشند؟؟ پاسخ : تاريخ نام هفده نفر را به عنوان افراد با سواد قريش در مكه بر مي شمرد كه حضرت علي (ع) يكي از آنان بودند : بلاذری در خاتمه كتاب فتوح البلدان از واقدی آورده است: «هنگام ظهور اسلام، در میان قریش، هفده نفر نوشتن را می دانستند: علی بن ابی طالب، عمربن الخطاب، عثمان بن عفان، ابوعبیده بن جراح، طلحه بن عبیداللّه، یزید بن ابی سفیان، ابوحذیفه بن عتبه بن ربیعه، حاطب بن عمرو (برادر سهیل بن عمرو عامری)، ابوسلمه بن عبدالاسد مخزومی، ابان بن سعیدبن العاص بن امیه، برادرش خالدبن سعید، عبداللّه بن سعد بن ابی سرح، حویطب بن عبدالعزی، ابوسفیان بن حرب، معاویه بن ابی سفیان و جهیم بن صلت و از وابستگان قریش: علابن حضرمی . از زنانی كه در صدر اسلام نوشتن را می دانستند می توان از ام كلثوم بنت عقبه، كریمه بنت مقداد و شفا بنت عبداللّه نام برد (5) حضرت علي (ع) كه نخستين مرد مسلمان بودند جزء اين گروهند لذا براي كتابت وحي مشكلي وجود نداشت . از نظر پژوهشگران الزامي در با سوادي فرد و پدر يا تربيت كننده اش وجود ندارد همانگونه كه در ميان با سوادان مكه زناني وجود داشتند كه پدر يا برادرشان بي سواد بودند و همچنين مردان باسواد مكه لذا ملازمه اي ميان باسوادي فرد و باسوادي تربيت كننده وي وجود ندارد و اين استعباد صرف ، نمي تواند با مسلمات تاريخ - كه حضرت علي (ع) را جزء باسوادان مكي بر شمرده است – معارضه نمايد . پرسش : یک کودک ده ساله نابالغ چطور می توانست عهدار نوشتن وحی باشد ؟ حالا آمدیم و بنا به طبیعت کودکی و نا پختگی در شناخت کامل کلمات و حروف ، علی املای واژه ای را اشتباه نوشت . خوب بفرمایید که اگر اشتباه نوشته بود کی آن اشتباه را تصحیح می کرد ؟ پاسخ : يكي از ابزار صيانت قرآن كريم ، كتابت آن بوده است اما راه عمومي تر ، حفظ و از بر كردن قرآن بود به گونه اي كه هر آيه اي نازل مي شد بلافاصله پس از ابلاغ پيامبر (ص) به مسلمانان ، آيه نازل شده ، بسرعت حفظ مي شد . در قرآن كريم هم يكي از علل نزول تدريجي قرآن را ، قرائت تدريجي آن بر مردم بر مي شمارد : و قرآنا فرقناه لتقراه علي الناس علي مكث (6) و قرآنى [با عظمت را] بخش بخش [بر تو] نازل كرديم تا آن را به آرامى به مردم بخوانى اساس صيانت قرآن كريم بر حفظ حفاظ است نه كتابت آن (نكته مهمي است لطفا دقت بفرماييد ) هر كس مسلمان مي شد صرفا آياتي كه پس از مسلمان شدنش نازل شده بود را حفظ نمي كرد بلكه سعي در حفظ تمامي آيات -من جمله سوره علق و ايات ابتدايي نازل شده- را هم داشت . آنچه در حافظه صدها و هزاران مسلمان قرار داشت ، قابل دستبرد و تغيير و تحريف نبود ، البته در قرآن مكتوب نيز تحريف و تغيير و تبديلي صورت نگرفت اما اساس آن صيانت قرآن ، حافظه حفاظ بوده و هست لذا مبناي صيانت قرآن كريم ، حفظ و از بر نمودن آن بود كه البته با توجه به ادوات و ابزار نگارشي ابتدايي كه در آن زمان وجود داشت ، گزينه مناسب تري هم بود . اشكال شما به اينكه اگر علي (ع) در سن 9 سالگي آيه اي را به املاي پيامبر (ص) غلط ثبت مي نمودند چه كسي مي توانست اين مساله را بفهمد يا غلط گيري كند تا ثبت آيات به درستي و با انطباق با وحي ، صورت گيرد ، وجهي ندارد زيرا اولا همانطور كه عرض شد مبناي صيانت ، حفظ آيات بوده است و ثانيا همين قرآن مكتوب چند سال بعد هم كه سايرين ، مسلمان شدند - من جمله برخي با سوادان مكي كه به جرگه مسلمانان پيوستند از قبيل ابوبكر، عمر وعثمان - موجود بود و هيچ گزارشي مبني بر اينكه آيه اي اشتباه ثبت شده است(يعني اختلافي در ثبت با قرائت آيات ابتدايي نازل شده ) وجود ندارد . سوال شما زماني مي تواند ايجاد ترديد نمايد كه آيات ثبت شده توسط حضرت امير (ع) در دسترس ديگر مسلمانان با سواد نبوده باشد- منظورم چند سال بعد است - تا بتوانند املاي غلط يا صحيح آن را رويت كنند و يا اساسا ديگر آيات نازل شده ابتدايي ، مورد قرائت واقع نشود و يا حفظ – به معناي از بر كردن - نشده باشد تا بتوان در خصوص انطباق اصل قرائت با صورت مكتوبش نظر داد در حالي كه ابدا اينطور نبوده است . هم اين آيات مكتوب بعدها مورد رويت ديگران بوده و هم آيات بصورت شفاهي موجود بوده است لذا به راحتي از جانب مسلمانان با سواد ديگر – هر چند سالها بعد – مي توانست مورد باز بيني و توجه قرار بگيرد و اگر اشتباهي در ثبت آيات وجود داشت بيان مي شد . پرسش : اگر حضرت علی از همان ابتدای بعثت پیامبر کاتب وحی بودند و ان را می نوشتند و به احتمال زیاد همه اصحاب از ان باخبر بودند و لزومی بر پنهان کردن ان نبوده است پس چرا بعدها بعد از کشته شدن حافظان قران خلفا به فکر جمع اوری قران افتادند ؟ مگر قران مکتوب حضرت علی در دسترس نبوده است ؟ و چرا پیامبر گرامی در باره این موضوع مهم و اینکه قران در نزدحضرت علی به صورت مکتوت موجود است اطلاع رسانی نکرده است ؟ و یا اینکه تاییدی بر پای ان نوشته و ان را مهر و امضا نمایند تا بعدها موجب انکار ان نشوند ؟ پاسخ : قراني كه در زمان پيامبر (ص) نگاشته شده بود ، ابتدا پنهان نشد بلكه ابتدا عرضه شد و چون آن را نپذيرفتند حضرت علي (ع) آنرا نزد خود محفوظ داشتند.خلفا قرآني كه حضرت علي (ع) بر آنان عرضه نمود را نپذيرفتند و گفتند ما را بدان نيازي نيست والبته علت نپذيرفتن آنان اين بود كه بر طبق گزارشات تاريخي اين قران همراه با شان نزول و تاويل و تنزيل و... بود (7) كه به نفع خلفا نبود لذا لزوم قرآني بدون شان نزول و تاويل و تنزيل ، لازم مي نمود .(8) ضمنا اولا حضرت علي (ع) نخستين كاتب وحي بودند و تا پايان عمر حضرت پيامبر (ص) هم به اين مهم مشغول بودند و سمت كاتب وحي را داشتند و يكي از كاتبان اصلي و در واقع اصلي ترين كاتب وحي بودند و اين امري نبود كه نياز به اطلاع رساني داشته باشد بلكه مانند روز براي همه روشن بود . ثانيا نسخه اصلي وحي ، نزد خود پيامبر (ص) بود يعني اينگونه نبود كه پيامبر (ص) وحي را ابلاغ نمايند و كاتبان وحي آنرا بنويسند و صرفا نزد خود نگهدارند ، كاتبان وحي يك نسخه از وحي نگارش شده را به پيامبر (ص) مي دادند و اگر مايل بودند نسخه اي هم براي خود تهيه مي كردند (9)بنابراين نسخه اصلي در اختيار پيامبر (ص) بود و همه اين مطلب را مي دانستند و نيازي به اطلاع رساني نبود همين نسخه بود كه حضرت علي (ع) آنرا پس از پيامبر (ص) به جامعه عرضه كردند و خلفاي وقت ، آنرا نپذيرفتند.

(1)-در اين زمينه ر. ك : تاريخ‌ القرآن، زنجاني، ص‌ 42؛ فتوح البلدان، ص 457؛مقریزی، احمدبن علی؛ امتاع الاسماع، بیرت، دارالكتب العلمیه، 1420، اول، ج9، ص 334؛ رامیار، محمود؛ تاریخ قرآن، تهران، امیر كبیر، 1380،پنجم ، ص 264

(2)- عنكبوت /48

3)- ر. ك : تاريخ قرآن زنجاني ، همان ؛فتوح البلدان ، ص 456؛ تاريخ قرآن ، محمود راميار ، ص263

(4)- معرفت، محمد هادی؛ تاریخ قرآن، تهران، سمت، 1381، چهارم، ص 27؛ بلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، 1417، اول، ج2، ص99؛

(5)- ر ك: ابوالحسن بلاذری، فتوح البلدان، ص 460- 457

(6)- اسراء‌/106

7)- التمهيد في علوم القرآن : ج 1 ص 291

(8)- البته در زمينه جمع قرآن در زمان ابوبكر و اينكه منبع اين جمع چه بوده است روايات مختلفي وجود دارد كه برخي از آن ها بيان مي كندمقصود از جمع قرآن در زمان ابوبكر آن است که وي زيد را مامور کرد که قرآن را از روي نسخه هاي نوشته شده در زمان رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم که در دست ديگر کاتبان وحي مانند أبي بن کعب و ابو الدرداء و... بوده ، رونويسي کرده و همه را به صورت يک مجموعه در آورد در اين زمينه ر. ك : الإتقان : ج 1 ص 60نيز ر.ك: كتاب سليم بن قيس : ص 10

(9)- تاريخ قرآن ،دكتر راميار ، ص 71

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید