چند بهشت؟
در سوره مبارکه الرحمن می خوانیم «و من خاف مقام ربه جنتان». از آن جایی که «جنات» کلمه جمع است منظور از این آیه چند بهشت هست؟
«وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ»؛ و براى كسى كه از مقام پروردگارش بترسد، دو باغ بهشتى است!(1) در این که مراد از این دو بهشت چیست؟ چندین قول بیان شده است: 1. بهشت اول بهشت مادى و جسمانى باشد و بهشت دوم بهشت معنوى و روحانى، چنان كه در آيه 15 سوره آل عمران آمده است: «لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ» در اين آيه علاوه بر بهشت جسمانى كه نهرها از زير درختانش مى گذرد و همسران پاک در آن هستند از بهشت معنوى كه خشنودى خدا است سخن مى گويد. 2. بهشت اول به عنوان پاداش اعمال به آن ها داده مى شود، و بهشت دوم به عنوان تفضّل، چنان كه در آيه 38 نور آمده است: «لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»؛ هدف اين است كه خداوند پاداش بهترين اعمال آنها را بدهد و از فضلش بر آن بيفزايد. 3. يک بهشت براى اطاعت، و ديگرى براى ترک معصيت است. 4. يكى براى ايمان و عقيده، و ديگرى براى اعمال صالح و مانند آن. 5. چون مخاطب جن و انس هستند، هر يک از اين دو بهشت به گروهى از آن ها تعلق دارد. 6. يک بهشت منزل شخصى او است، كه دوستانش در آن جا زيارتش مى كنند، و يكى هم منزل خدمتكاران و همسران او است. 7. منظور از دو بهشت باغى است كه بيرون قصر دارد، و باغى كه داخل قصرش دارد. 8. در آخرت دو بهشت جداى از هم دارد، تا هر گاه از اين بهشت خسته شد به آن بهشت ديگر رود، تا لذتش به حد كمال برسد. 9. يک بهشت جسمانى است و يكى روحانى.(2) تفسیر نمونه در این زمینه می آورد: البته هيچ يک از اين تفسيرها دليل خاصى ندارد و در عين حال همه آن ها ممكن است در آيه جمع باشد. آن چه مسلم است خداوند باغ هاى متعددى از بهشت در اختيار بندگان صالح مى گذارد كه در آن رفت و آمد دارند.(3) علامه طباطبایی قول دوم را مناسب تر می داند و می گوید: اين اقوال، اقوالى است كه هيچ دليلى در آيه مورد بحث و يا در سراسر قرآن كريم بر آنها وجود ندارد. در بين همه این اقوال ممكن است بگوييم اين قول (يک بهشت را به خاطر استحقاقى كه دارد به او مى دهند، و يک بهشت ديگر را فقط به عنوان تفضل) بهتر است، چون آيه شريفه «لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ»؛ هر چه بخواهند در آن جا براى آن ها هست، و نزد ما نعمت هاى بيشترى است(4)، هم اشعارى بدان دارد.(5) آیه ای مشابه: «وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ»؛ و پايين تر از آن ها، دو باغ بهشتى ديگر است.(6) دو بهشت ديگر نيز هست كه هر چند محتوى و نعمت هايى كه در آن ها است شبيه دو بهشت اول است، ولى از نظر درجه فضل و شرف پايين تر از آن دو است. آن دو بهشت(7) مخصوص اهل اخلاص است، كه ترسشان از عذاب خدا و از فوت ثواب هاى او نيست، بلكه از مقام او است، پس اين دو بهشت(8) مخصوص مؤمنينى است كه درجه ايمانشان پايين تر از درجه ايمان اهل اخلاص است، مؤمنينى كه خداى سبحان را به اين جهت عبادت مى كنند كه از آتش او مى ترسند، و يا به ثواب و بهشت او طمع دارند، و اين دسته از مؤمنين همان اصحاب يمين در سوره واقعه اند. بعضى جمله "من دونهما" را به نزديكى دو بهشت اول معنا كرده اند، و اگر چنين باشد از سياق استفاده مى شود كه اين دو بهشت هم از آن صاحبان دو بهشت اول است.(9) معانی کلمه دون در "من دونهما": 1. يعنى اين دو بهشت درجاتش كمتر از آن دو بهشت است و دون آن ها است. 2. به معنى غير، يعنى غير آن دو بهشت دو بهشت ديگر است. 3. به معنى نزديک، يعنى اين دو نزديک تر است از آن دو كه قبلا(10) ذكر شد. البته مؤمنين كه داخل جنت مى شوند درجات مختلفه دارند هر كه ايمانش قوى تر و اعمال صالحه او بهتر و تقواى او زيادتر باشد هم جنّاتش بيشتر و هم درجاتش بالاتر است، از درجات انبياء گرفته تا كمترين درجات.(11) در حديثی از امام صادق علیه السلام آمده: "لا تقولن الجنة واحدة، ان اللَّه يقول «وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ»، و لا تقولن درجة واحدة ان اللَّه يقول:«درجات بعضها فوق بعض»، انما تفاضل القوم بالاعمال"؛ نگو بهشت يكى است، چرا كه خداوند مى گويد: غير از آن دو بهشت، دو بهشت ديگر است. و نگو درجه واحدى است، چرا كه خداوند مى فرمايد: درجاتى است كه بعضى بالاتر از بعض ديگر است؛ و اين تفاوت به خاطر اعمال مى باشد.(12)
___________
(1) الرحمن/ 46.
(2) ر.ک: تفسير نمونه، ج 23، ص 162؛ ترجمه الميزان، ج 19، ص 182.
(3) تفسير نمونه، ج 23، ص 163. (4) ق/ 35.
(5) ترجمه الميزان، ج 19، ص 184.
(6) الرحمن/ 62.
(7) الرحمن/ 46.
(8) الرحمن/ 62.
(9) ترجمه الميزان، ج 19، ص 186.
(10) الرحمن/ 46.
(11) أطيب البيان في تفسير القرآن، ج 12، ص 388.
(12) مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 9، ص 318.
